Του Πάνου Ευαγγέλου
Τα Σεπτεμβριανά είναι η τραγωδία που έζησαν άτομα τα οποία ακόμη ζουν και θυμούνται. Ήταν η απόλυτη τραγωδία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, που είχε ως αποτέλεσμα τη δραματική μείωση του ρωμαίικου στοιχείου. Ο σχεδιασμός που είχε ξεκινήσει με τους Νεότουρκους είχε μπει στην τελική φάση υλοποίησης, με την Ελλάδα αδύναμη να κάνει κάτι…
Το μεσημέρι της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 ένας αυτοσχέδιος εκρηκτικός μηχανισμός, μικρής ισχύος, εξερράγη στο τουρκικό προξενείο της Θεσσαλονίκης, το οποίο στεγαζόταν στο σπίτι όπου είχε μεγαλώσει ο Κεμάλ Ατατούρκ. Από την έκρηξη δεν τραυματίστηκε κανείς, ενώ σημειώθηκαν και μικρές ζημιές (κυρίως στα τζάμια του κτιρίου). Αυτή θα μπορούσε να πει κάποιος πως είναι η αρχή ενός αιματηρού πογκρόμ κατά των Ελλήνων που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη και έμεινε στην Ιστορία ως Σεπτεμβριανά!
Η πραγματική ρίζα, ωστόσο, εκείνων των θλιβερών γεγονότων βρίσκεται αλλού…
Για την επίθεση στο προξενείο συνελήφθη από τις ελληνικές Αρχές ένας μουσουλμάνος φοιτητής από την Κομοτηνή (που αργότερα τιμήθηκε στην πατρίδα του και μάλιστα διορίστηκε κυβερνήτης σε επαρχία, ενώ ισχυρίστηκε ότι έπεσε θύμα πλεκτάνης από τους Έλληνες). Οι τουρκικές εφημερίδες εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός και κατόπιν, όπως αποδείχθηκε αργότερα, κυβερνητικών οδηγιών έκαναν λόγο για «τρομερή έκρηξη, που σχεδόν κατεδάφισε το σπίτι του Κεμάλ». Η εφημερίδα «Ιστανμπούλ Εξπρές», μάλιστα, έφτασε στο σημείο να δημοσιεύσει σειρά παραποιημένων φωτογραφιών.
Τα ΜΜΕ της γειτονικής χώρας είχαν αναλάβει τον ρόλο της προετοιμασίας του εδάφους για αυτό που θα ακολουθούσε…
Είναι δεδομένο πλέον πως η κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές (με τη βοήθεια των Άγγλων, που ήθελαν αντίποινα για τη δράση της ΕΟΚΑ στην Κύπρο, όπως ισχυρίζονται κάποιοι ιστορικοί) δημιούργησε την ευκαιρία να αποσπάσει την κοινή γνώμη της Τουρκίας από τα τεράστια οικονομικά προβλήματά της, στρέφοντάς την κατά της ελληνικής μειονότητας, που ευημερούσε, επενδύοντας στη δημιουργία εθνικιστικού κλίματος.
Περίπου στις 5 το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου ένα αφιονισμένο πλήθος 50.000 ατόμων άρχισε να κινείται κατά των ελληνικών περιουσιών στη συνοικία Πέραν. Όλοι τους ήταν οπλισμένοι με τσεκούρια, φτυάρια, ρόπαλα, αξίνες, σφυριά, σιδερένιους λοστούς και μπιτόνια βενζίνης. Για πολλές ώρες έσπαγαν και έκαιγαν τις περιουσίες των Ελλήνων φωνάζοντας συνθήματα όπως: «Θάνατος στους γκιαούρηδες», «Σπάστε, γκρεμίστε, είναι γκιαούρης», «Σφάξτε τους Έλληνες προδότες», «Κάτω η Ευρώπη» και «Εμπρός να βαδίσουμε κατά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης».
Όλες αυτές τις ώρες μέχρι τα ξημερώματα της 7ης Σεπτεμβρίου που ο όχλος κατέστρεφε οτιδήποτε ελληνικό υπήρχε, η αστυνομία και ο στρατός ήταν απόντες και δεν επενέβησαν σε κανένα σημείο με εντολή της κυβέρνησης. Μόνο όταν οι Τούρκοι… υπερασπίστηκαν την «τιμή» του Κεμάλ, ο Μεντερές έδωσε εντολή στον στρατό να επέμβει.
Ο ίδιος ο Τούρκος πρωθυπουργός, μάλιστα, δεν δίστασε να δηλώσει λίγες ώρες αργότερα πως υπεύθυνοι για το πογκρόμ ήταν οι «πεινασμένοι κομμουνιστές»! Δήλωση η οποία συνάντησε τη χλεύη της Ευρώπης…
Ο απολογισμός
Πολλά έχουν ακουστεί και γραφτεί για τον απολογισμό των δραματικών εκείνων στιγμών. Κάποια από αυτά προσεγγίζουν την πραγματικότητα, ενώ άλλα δεν έχουν καμία σχέση με αυτήν. Ίσως ο πλέον κοντινός στην αλήθεια απολογισμός να είναι αυτός που αναφέρει ότι: 16 Έλληνες έχασαν τη ζωή τους και 32 ακόμα τραυματίστηκαν. Επιπλέον, σκοτώθηκε ένας Αρμένιος, βιάσθηκαν 12 Ελληνίδες και αδιευκρίνιστος αριθμός ανδρών υπέστησαν βίαιη περιτομή (ανάμεσα σε αυτούς, μάλιστα, ήταν και πολλοί ιερείς, σύμφωνα με τον γνωστό Τούρκο συγγραφέα Αζίζ Νεσίν).
Επιπλέον, καταστράφηκαν 4.348 εμπορικά καταστήματα, 110 ξενοδοχεία, 27 φαρμακεία, 23 σχολεία, 21 εργοστάσια, 73 εκκλησίες (συνολικά, ζημιές, μικρές ή μεγάλες, προκλήθηκαν στο 90% των εκκλησιών) και περίπου 1.000 κατοικίες. Όλα ελληνικής ιδιοκτησίας.
Το οικονομικό κόστος των ζημιών ανήλθε σε 150 εκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς, ενώ η ελληνική κυβέρνηση τις υπολόγισε σε 500.000.000 δολάρια. Σε όλα αυτά πρέπει να συνυπολογιστεί πως το πρωί της 7ης Σεπτεμβρίου Τούρκοι εθνικιστές έκαψαν το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Σμύρνης και στη συνέχεια κατέστρεψαν το νεόκτιστο εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, ενώ λεηλάτησαν σπίτια Ελλήνων στρατιωτικών που υπηρετούσαν στο Στρατηγείο του ΝΑΤΟ.
Την επόμενη ημέρα η φρίκη αποτυπώθηκε στα πρωτοσέλιδα του ελληνικού Τύπου, που σχεδόν «παγωμένος» παρακολουθούσε τα όσα γίνονταν στην Κωνσταντινούπολη.
Η Δικαιοσύνη, αλλά και η μοίρα επεφύλαξαν άσχημο τέλος στον υποκινητή του αιματηρού πογκρόμ κατά των Ελλήνων, Αντνάν Μεντερές. Η αρχή του τέλους του σημειώθηκε τον Μάιο του 1960, όταν μια ομάδα αξιωματικών, με επικεφαλής τον Τζελάλ Γκιουρσέλ, με πραξικόπημα ανέτρεψε τη νόμιμη μεν, τυραννική δε, κυβέρνηση του Μεντερές. Ο ίδιος αλλά και πολλά στελέχη της κυβέρνησής του συνελήφθησαν. Ακολούθησε η δίκη του, που κράτησε για αρκετούς μήνες, στη διάρκεια της οποίας ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας κατηγορήθηκε για διαφθορά, αντιλαϊκή πολιτική και για την άγρια επίθεση εναντίον των Ελλήνων. Θεωρήθηκε ο αυτουργός των «Σεπτεμβριανών» και στο τέλος καταδικάστηκε σε θάνατο δι’ απαγχονισμού. Όχι επειδή «διατάραξε τις σχέσεις με τη σύμμαχο χώρα», αλλά επειδή «επανειλημμένα καταπάτησε το Σύνταγμα της χώρας» του. Πριν από την ετυμηγορία του δικαστηρίου, προσπάθησε να αυτοκτονήσει, αλλά απέτυχε. Η απόφαση εκτελέστηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 1961. Ένας στρατιώτης κλώτσησε το σκαμνί πάνω στο οποίο πατούσε ο πρώην πρωθυπουργός της Τουρκίας, ο οποίος λίγες στιγμές αργότερα πέθανε από ασφυξία.
Το χρονικό ενός προαποφασισμένου πογκρόμ
3 Σεπτεμβρίου: Ο εκρηκτικός μηχανισμός που προορίζεται για το τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη μεταφέρεται μυστικά από την Τουρκία στην Ελλάδα, όπου τον παραλαμβάνει πιθανότατα ο εικοσάχρονος Οκτάι Ενγκίν.
4 Σεπτεμβρίου, πρωί: Ο Οκτάι Ενγκίν ξεναγεί τον βασιλιά Παύλο και τη Φρειδερίκη στο τουρκικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης λίγες ώρες πριν βάλει τη βόμβα.
4 Σεπτεμβρίου, απόγευμα: Η γυναίκα του Τούρκου προξένου φωτογραφίζει το προξενείο και πηγαίνει το φιλμ για εμφάνιση σε γνωστό φωτορεπόρτερ της Θεσσαλονίκης.
4 Σεπτεμβρίου: Επιστρατευμένοι εργάτες και χωροφύλακες από διάφορες περιοχές της Ανατολίας καταφθάνουν στην Κωνσταντινούπολη με τρένα και πλοία.
5 Σεπτεμβρίου: Μυστική συνάντηση πρωθυπουργού Αντνάν Μεντερές με δύο υπουργούς του και εμφάνιση στο γνωστό εστιατόριο του Πέραν «Χατζηαμπντουλάχ».
6 Σεπτεμβρίου, 00.06: Έκρηξη στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη.
6 Σεπτεμβρίου, πρωί: Η γυναίκα του Τούρκου προξένου παίρνει τις φωτογραφίες του προξενείου και φεύγει από τη Θεσσαλονίκη.
6 Σεπτεμβρίου, 4 μ.μ.: Έκτακτη έκδοση της εφημερίδας «Ιστανμπούλ Εξπρές» με τίτλο «Του μπαμπά μας το σπίτι καταστράφηκε από βόμβα» και φωτομοντάζ στις φωτογραφίες της γυναίκας του Τούρκου προξένου.
6 Σεπτεμβρίου, 5 μ.μ.: Συγκέντρωση στην Πλατεία Ταξίμ, όπου εκφωνούνται πύρινοι λόγοι εναντίον των Ελλήνων.
6 Σεπτεμβρίου, 5.30 μ.μ.: Εναρξη των διαδηλώσεων με κεντρικό σύνθημα «Η Κύπρος είναι τουρκική και θα παραμείνει».
6 Σεπτεμβρίου, 6.30 μ.μ.: Οι πρώτες μειονοτικές περιουσίες αρχίζουν να καταστρέφονται και τα επεισόδια επεκτείνονται σε όλη την Ιστικλάλ. Ταυτόχρονα, αντίστοιχα επεισόδια ξεκινούν στη Σμύρνη.
6 Σεπτεμβρίου, 8 μ.μ.: Το πογκρόμ περνάει τη γέφυρα του Γαλατά και απλώνεται και στις δύο πλευρές του Βοσπόρου.
