Η ύψωση του Τιμίου Σταυρού είναι από τις πλέον σημαντικές εορτές της Χριστιανοσύνης. Και όπως όλες οι γιορτές συνοδεύεται με παραδοσιακά πανηγύρια, τα οποία σε κάθε περιοχή έχουν τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν αυτές οι εκδηλώσεις στα μικρά νησιά, όπου στο τέλος της τουριστικής περιόδου οι ντόπιοι έχουν την ευκαιρία να τιμήσουν την παράδοση αιώνων.
Η γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού φαίνεται πως καθιερώθηκε από τον ίδιο τον Μέγα Κωνσταντίνο μετά από προτροπή της μητέρας του Αγίας Ελένης, αμέσως μετά την εύρεση του Τιμίου Ξύλου στα Ιεροσόλυμα, γύρω στο 330.
Σύμφωνα με την παράδοση, η δύναμη του Τιμίου Σταυρού φάνηκε στο θαυμαστό όραμα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, στα 312, ενώ βάδιζε εναντίον του Μαξεντίου κοντά στη Ρώμη. Οι ιστορικοί της εποχής αναφέρουν ότι ο αυτοκράτορας είδε στον ουρανό, μέρα μεσημέρι, το σημείο του σταυρού, σχηματισμένο με αστέρια, και την επιγραφή «ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ», επίσης σχηματισμένη με αστέρια.
Ήταν η 28η Οκτωβρίου 312. Από εκείνη την ώρα έδωσε διαταγή το σημείο αυτό να γίνει το σύμβολο του στρατού του.
Η εύρεσή του
Το 326 αναχώρησε για τους Αγίους Τόπους η μητέρα του Αγία Ελένη, όπου άρχισε το κτίσιμο λαμπρών ναών με επίκεντρο τον Πανάγιο Τάφο.
Ύστερα από επίπονες ανασκαφές τελικά βρέθηκαν τρεις σταυροί, του Κυρίου και των δύο ληστών.
Η αγία Ελένη παρέδωσε τον Τίμιο Σταυρό στον Πατριάρχη Μακάριο, ο οποίος στις 14 Σεπτεμβρίου του έτους 335 τον ύψωσε στον Γολγοθά και τον τοποθέτησε στον Ναό της Αναστάσεως, τον οποίο είχε ανεγείρει η αγία πάνω από τον Πανάγιο Τάφο και ο οποίος σώζεται ώς σήμερα.
Το 613 οι Πέρσες κυρίεψαν την Παλαιστίνη, λεηλάτησαν και κατέστρεψαν τα ιερά προσκυνήματα και πήραν ως λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό και τον μετέφεραν στη χώρα τους.
Λόγω των θαυμάτων που επιτελούνταν χάρη στον Τίμιο Σταυρό, οι Πέρσες τον θεώρησαν μαγικό και γι’ αυτό τον φύλασσαν και τον προσκυνούσαν, χωρίς να γνωρίζουν την πραγματική του φύση και ιδιότητα!
Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος μετά τη νίκη του εναντίον των Περσών παρέλαβε τον Τίμιο Σταυρό και τον μετέφερε στην Ιερουσαλήμ. Ο Πατριάρχης Ζαχαρίας τον ύψωσε εκ νέου στον Ναό της Αναστάσεως. Ήταν 14 Σεπτεμβρίου του 626.
Η εκκλησία των Ιεροσολύμων θεώρησε ότι ο Σταυρός του Χριστού ανήκει σε όλη την Χριστιανοσύνη και γι’ αυτό αποφάσισε να τεμαχίσει το Τίμιο Ξύλο και να το διανείμει σε όλη την Εκκλησία.
Τα μεγάλα πανηγύρια
ΔΟΝΟΥΣΑ: Το σημαντικότερο πανηγύρι της Δονούσας είναι αυτό του Σταυρού, καθώς η χώρα του νησιού ονομάζεται Σταυρός. Κάθε χρόνο πλήθος κόσμου από τα γύρω νησιά, αλλά και την υπόλοιπη Ελλάδα, μαζεύονται στο πιο δυσπρόσιτο νησί των Κυκλάδων να γιορτάσουν την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Οι προετοιμασίες ξεκινούν από την παραμονή, όπου γυναίκες και παιδιά αναλαμβάνουν το στόλισμα του ναού με βασιλικούς, γιασεμιά, τζίνια και λευκά γαρύφαλλα. Στο Πνευματικό Κέντρο ετοιμάζεται το γνωστό παραδοσιακό πιάτο «πατατάτο» (κρέας κοκκινιστό με πατάτες στην κατσαρόλα). Τα καζάνια βράζουν για περίπου 500 προσκυνητές υπό την επίβλεψη του Μιχαήλ Πράσινου (κάτοικος Μελβούρνης, που έρχεται στην Ελλάδα μια φορά τον χρόνο για το πανηγύρι).
Ο εορτασμός ξεκινά με τον πανηγυρικό εσπερινό, όπου μοιράζονται οι άρτοι. Στη συνέχεια οι πιστοί κατευθύνονται στο Πνευματικό Κέντρο για το γεύμα και ακολουθεί το παραδοσιακό νησιώτικο γλέντι στο λιμάνι του νησιού με άφθονο κρασί.
ΑΜΟΡΓΟΣ
Το ερημικό ξωκλήσι του Σταυρού στην Αιγιάλη, πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 13 Σεπτεμβρίου. Οι πιστοί μαζεύονται από την παραμονή της γιορτής νωρίς το πρωί και ξεκινούν το «ταξίδι» τους, καθώς πρέπει να διανύσουν 7 χλμ. με τα πόδια για να φτάσουν στο μικρό παρεκκλήσι του Σταυρού, το οποίο βρίσκεται στο ψηλότερο βουνό της Αμοργού, το Κρίκελο. Η διαδρομή ξεκινά από την πλατεία «λόζα» της Λαγκάδας και διαρκεί περίπου 2 ώρες, ανάλογα με τον ρυθμό του βήματος. Το μεγαλύτερο μέρος του μονοπατιού είναι βατό και από ένα σημείο και μετά εμφανίζονται κοφτοί βράχοι και γκρεμοί ύψους 700 μέτρων, που δυσκολεύουν αρκετά τους περιπατητές.
Όταν οι πιστοί φτάνουν στο εκκλησάκι τρώνε όλοι μαζί και κοιμούνται νωρίς (φυσικά στο ύπαιθρο), ώστε να σηκωθούν για τη Λειτουργία. Γύρω από το ξωκλήσι υπάρχουν άλλα 14 κτίσματα που χρησιμοποιούνται μόνο για την ημέρα του πανηγυριού (προετοιμασία φαγητού, αποθήκευση προμηθειών κ.ά.). Ο παπάς πριν μπει στον ναό περνά από το μαγειρείο με μία εικόνα και ευλογεί το φαγητό. Αφού τελειώσει η Θεία Λειτουργία ξεκινά το φαγοπότι που περιλαμβάνει κατσίκι με πατάτες και ρύζι, άφθονο κρασί και παραδοσιακά μελομακάρονα από τις γυναίκες του νησιού. Την ίδια κιόλας μέρα οι διοργανωτές του πανηγυριού καθαρίζουν το μέρος και παίρνουν τον δρόμο της επιστροφής, όσο πιο γρήγορα μπορούν για να μην τους βρει η νύχτα στον δρόμο.
ΚΑΣΟΣ
Με ιδιαίτερη λαμπρότητα εορτάζεται η Υψωση του Τιμίου Σταυρού και στην Κάσο. Στην Αγία Μαρίνα, τον μεγαλύτερο οικισμό του νησιού, στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού τελείται την παραμονή πανηγυρικός εσπερινός. Ανήμερα ακολουθεί η τυπική Θεία Λειτουργία και ο αγιασμός των άρτων. Μετά τη λήξη της Λειτουργίας ακολουθεί γλέντι στον αυλόγυρο της εκκλησίας με παραδοσιακά τραγούδια, φαγητά και κρασί. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτού του πανηγυριού αποτελεί το γεγονός ότι όλα τα εδέσματα που σερβίρονται είναι νηστίσιμα. Το κασιώτικο πιάτο της ημέρας περιλαμβάνει: ντολμάδες γιαλαντζί, πιλάφι «σαϊτιά», ταραμοσαλάτα, ελιές, φάβα και τηγανιτές πατάτες. Απ ό,τι φαίνεται τα νηστίσιμα εδέσματα καθιερώθηκαν από το 1937 και μετά, όπου ένα γεγονός συντάραξε την τοπική κοινωνία.
Το 1937, λοιπόν, και ενώ το νησί βρισκόταν υπό την ιταλική κατοχή, οι ντόπιοι ετοιμάζονταν για το πανηγύρι του Σταυρού. Πιεσμένοι από τις οικονομικές συνθήκες της εποχής και τη μιζέρια μάζεψαν προμήθειες από κάθε σπιτικό: σκόρδα, κρεμμύδια, κρασί και πολλές κότες. Το πανηγύρι εξελίχθηκε πολύ καλά, μα σε σύντομο χρονικό διάστημα ξέσπασε θανατηφόρα επιδημία σε ολόκληρο το νησί. Η επιδημία αυτή ονομάστηκε από τους Ιταλούς γρίπη των πουλερικών και έτσι οι ντόπιοι αποφάσισαν να τρώνε μόνο νηστίσιμα φαγητά την ημέρα του πανηγυριού. Χαρακτηριστικό είναι το δίστιχο: «Το πανηγύρι του Σταυρού είναι το τελευταίο, κι ας είναι και νηστίσιμο, είναι το πιο ωραίο!».
ΑΙΓΙΝΑ
Στους πρόποδες της Παλαιοχώρας της Αίγινας στήνεται κάθε χρόνο ένα από τα παλαιότερα πανηγύρια της, αυτό του Σταυρού. Από την παραμονή λειτουργεί παζάρι γύρω από την εκκλησία με κάθε λογής εμπορεύματα. Η γιορτή για τους Αιγινιώτες είναι διπλή, καθώς τη μέρα αυτή αποχαιρετούν το καλοκαίρι και καλωσορίζουν το φθινόπωρο και τη νέα σπορά (όπως και σε πολλές άλλες περιοχές της Ελλάδας). Σύμφωνα με το έθιμο, λοιπόν, θρηνούν και κηδεύουν με έναν αποχαιρετιστήριο ύμνο τον Θεό Διόνυσο – Λειδινό: «Φεύγεις, πάεις, Λειδινέ μου,/ τσ’ εμάς αφήνεις κρύους,/ πεινασμένους, διψασμένους/ τσ’ όχι λίγο μαραμένους/ Λειδινέ μου, Λειδινέ μου!/ Πάλι θα ’ρθης Λειδινέ μου,/ με του Μάρτη τις δροσιές,/ με τ’ Απρίλη τα λουλούδια/ τσαι του Μάη τις δουλειές/ Λειδινέ μου, Λειδινέ μου».
ΠΑΡΟΣ
Η τοπική κοινότητα Αγκαιριάς Πάρου γιορτάζει κάθε χρόνο την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Οι εορταστικές εκδηλώσεις ξεκινούν με τον εσπερινό στον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου την παραμονή της εορτής και συνεχίζονται την επόμενη με τον όρθρο, όπου στο τέλος του σερβίρονται νηστίσιμη παραδοσιακή ρεβιθάδα και άλλα κεράσματα. Το βράδυ το γλέντι συνεχίζεται στο λιμανάκι της Αλυκής.
ΝΙΣΥΡΟΣ
Στο Μανδράκι, τη χώρα του νησιού, γίνεται κάθε χρόνο μεγάλο πανηγύρι. Το γλέντι σε αντίθεση με τα υπόλοιπα μέρη γίνεται την παραμονή της εορτής με παραδοσιακή μουσική. Τα φαγητά που σερβίρονται είναι: κατσίκι κοκκινιστό με κριθαράκι, λουκουμάδες και άφθονο κρασί.
ΜΥΚΟΝΟΣ
Στη Μύκονο κάθε χρόνο εορτάζει το μικρό εκκλησάκι του Σταυρού που βρίσκεται κοντά στο αεροδρόμιο του νησιού. Κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, ο ιερέας ευλογεί τους σπόρους, που έχουν φέρει οι ίδιοι οι πιστοί μέσα σε σάκους, για την καλή σπορά και ακολουθεί το πανηγύρι. Στο Λαογραφικό Μουσείο στο Κάστρο, δίνονται κεράσματα από διάφορα νηστίσιμα ντόπια εδέσματα.
ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ
Στη Σαντορίνη πανηγυρίζει μία από τις μεγαλύτερες εκκλησίες της χώρας μας. Ο ναός του Τιμίου Σταυρού, που έχει χτιστεί το 1835, βρίσκεται στην πλατεία της Περίσας. Οι εκδηλώσεις ξεκινούν κάθε χρόνο την παραμονή της εορτής με τον πανηγυρικό εσπερινό. Ανήμερα τελείται η Θεία Λειτουργία και μετά μοιράζονται στους πιστούς παραδοσιακά νηστίσιμα εδέσματα.
ΚΑΡΠΑΘΟΣ
Στις Πύλες Καρπάθου εορτάζεται κάθε χρόνο η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Το συγκεκριμένο πανηγύρι, όπως και όλα που γίνονται στη νησί, ξεχωρίζει για την αυθεντικότητά του, καθώς το τελετουργικό παραμένει αναλλοίωτο με το πέρασμα των χρόνων. Οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να γευτούν δωρεάν παραδοσιακό φαγητό που φτιάχνεται από την εκκλησία και να ακούσουν παραδοσιακά τραγούδια παιγμένα από λύρες, τσαμπούνες και λαούτα.
