Του Χρίστου Ζαφείρη
Η ανοικοδόμηση της εκκλησίας του Πολιούχου της Θεσσαλονίκης Αγίου Δημητρίου, που είχε καταστραφεί στη φοβερή πυρκαγιά του 1917, κράτησε πάνω από 30 χρόνια. Στην αναστήλωση δούλεψαν οι κορυφαίοι αρχιτέκτονες και αρχαιολόγοι της εποχής, που μέσα στα αποκαϊδια διέσωσαν πολλά αρχαιολογικά αντικείμενα και απέδωσαν στην πόλη όρθιο το σημαντικότερο χριστιανικό μνημείο της Θεσσαλονίκης.
Η συγκλονιστική πυρκαγιά του 1917, πέρα από τα χιλιάδες οικοδομήματα κατέστρεψε πολλά σημαντικά θρησκευτικά μνημεία της πολυεθνικής και πολυθρησκευτικής Θεσσαλονίκης: εκκλησιές, συναγωγές και τζαμιά. Μια από τις μεγαλύτερες απώλειες ήταν η καταστροφή της εκκλησίας του πολιούχου αγίου Δημητρίου, όχι μόνο για το χριστιανικό στοιχείο της Θεσσαλονίκης, αλλά και τα υπόλοιπα σύνοικα θρησκευτικά στοιχεία, που τον τιμούσαν με μεγάλο σεβασμό. Ήταν και μια μεγάλη απώλεια για τη χριστιανική τέχνη και την αρχαιολογία, γιατί καταστράφηκαν πολλά από τα θαυμάσια ψηψιδωτά, τοιχογραφίες και γλυπτά και γενικά ο εσωτερικός βυζαντινός διάκοσμος της εκκλησίας. Παρά τις προσπάθειες, αρχών και λαού να μην καεί ο ναός του Αγίου Δημητρίου, δεν στάθηκε δυνατό να ανακοπεί η πύρινη λαίλαπα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η καταστροφική φωτιά σταμάτησε μόλις έκαψε την εκκλησία. Όπως δείχνει και η φωτογραφία, περιοχές ανατολικά και βόρεια της εκκλησίας δεν έπαθαν τίποτα…
Πάνω, τμήμα του εσωτερικού του ναού του Αγίου Δημητρίου πριν από την πυρκαγιά, σε φωτογραφία του Φρεντ Μπουασονά. Κάτω, μετά την καταστροφική πυρκαγιά. Ο μιναρές ανήκε στο ναό, μια και στα χρόνια της τουρκοκρατίας ο Άγιος Δημήτριος είχε μετατραπεί σε τζαμί.
Η φωτιά άφησε όρθιους μόνο τους πετρόχτιστους τοίχους, ενώ μαρμάρινες κολόνες, κιονόκρανα, τα περίφημα ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, που διατηρούνταν επί αιώνες από την παλαιοχριστιανική ακόμη εποχή, κείτονταν σε ερείπια. Η θλίψη μεγάλη, αλλά ακόμη μεγαλύτερη η αδήριτη ανάγκη να σωθούν άμεσα ό,τι μπορούσε να διασωθεί στα χαλάσματα. Μόλις καταλάγιασε η φωτιά, στα αποκαϊδια της εκκλησίας μπήκαν τα συνεργεία για την περισυλλογή διαφόρων πολύτιμων αντικειμένων και ιδιαίτερα των πεσμένων κομματιών ψηφιδωτών και τοποθέτησαν υποστηρίγματα για να μην καταρρεύσουν οι τοίχοι από τη διάβρωση.
Η πυρκαγιά έφτασε ως τον Άγιο Δημήτριο, που τον έκαψε ολοσχερώς, αφήνοντας άθικτες τις συνοικίες ανατολικά του ναού. Φώτο από το βιβλίο των Χρ. Ζαφείρη-Άρη Παπατζήκα «Εν Θεσσαλονίκη, 1900-1960».
Ένα χρόνο περίπου μετά την πυρκαγιά, το 1918, το υπουργείο Παιδείας όρισε τον έμπειρο για τα βυζαντινά μνημεία αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο ως επικεφαλής της ομάδας για την αναστήλωση της εκκλησίας. Ο Ζάχος, που καταγόταν από τη Σιάτιστα, συμμετείχε και στην επιτροπή του νέου ρυμοτομικού σχεδίου της Θεσσαλονίκης, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Ερνέστ Εμπράρ.
Μετά το καθάρισμα από τα αποκαϊδια συγκεντρώθηκαν όσα κομμάτια του ναού μπορούσαν να αξιοποιηθούν στην αναστήλωση.
Ο Ζάχος, με την σημαντική βοήθεια που του πρόσφερε ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος και η πολιτεία, κατόρθωσε να θέσει τις προϋποθέσεις για την ανοικοδόμηση του σημαντικότερου μνημείου της πόλης. Δεν ήταν όμως εύκολη υπόθεση. Έπρεπε να καθαριστεί προσεκτικά ο χώρος, να γίνει καταγραφή όλων των αρχιτεκτονικών κομματιών και του μαρμάρινου και ψηφιδωτού διακόσμου, και παράλληλα να γίνουν ερευνητικές ανασκαφές στα θεμέλια της εκκλησίας από τον έφορο βυζαντινών αρχαιοτήτων Γεώργιο Σωτηρίου. Η σχολαστική αυτή έρευνα απέδωσε πολύτιμους καρπούς. Αποκαλύφτηκαν για πρώτη φορά σπουδαία ψηφιδωτά και τοιχογραφίες που δεν ήταν γνωστά πριν από την πυρκαγιά. Αρκετά από τα σημερινά ψηφιδωτά της εκκλησίας βρέθηκαν κατά τις εργασίες αναστήλωσης της εκκλησίας.
Δυο από τους πρωτεργάτες της αναστήλωσης, αριστερά ο αρχιτέκτονας Αριστοτέλης Ζάχος και δεξιά ο καθηγητής Γεώργιος Σωτηρίου.
Παρά τη μεγάλη επιχείρηση, η αναστήλωση του Αγίου Δημητρίου δεν προχώρησε εξαιτίας οικονομικών εμποδίων και των εθνικών περιπετειών. «Οι εργασίες αναστηλώσεως και αρχαιολογικής ερεύνης, εσυνεχίζοντο κατά καιρούς, διακοπτόμεναι άλλοτε μεν λόγω ελλείψεως των μέσων, ιδιαίτατα δε λόγω των συνθηκών υπό τας οποίας διετέλη η πατρίς», σημειώνει ο καθηγητής Γεώργιος Σωτηρίου που έκανε ανασκαφές και δημοσίευσε το περισπούδαστο έργο για την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου. Η πρώτη φάση της αναστήλωσης, αλλά με άστεγη ακόμη την εκκλησία, τέλειωσε το 1939 με το θάνατο του Αριστοτέλη Ζάχου και τον επερχόμενο πόλεμο του 1940.
Καρτ ποστάλ μετά την αναστήλωση… Στην αυλή της εκκλησίας υπάρχουν ακόμη οικοδομικά υλικά.
Η ολοκλήρωση της αναστήλωσης
Μετά το τέλος της κατοχής, πάρθηκαν δραστικά μέτρα για να κλείσει το δραματικό και χρονίζον ζήτημα της αναστήλωσης της εκκλησίας του Πολιούχου. Καταρχήν, το 1945, ιδρύθηκε ο «Αυτόνομος Οργανισμός Αναστηλώσεως του Ιερού Ναού του Αγίου Δημητρίου» και συγκροτήθηκε επιστημονική επιτροπή στην οποία συμμετείχαν κορυφαίοι επιστήμονες μεταξύ των οποίων οι καθηγητές Αναστάσιος Ορλάνδος, Γεώργιος Σωτηρίου, Ανδρέας Ξυγγόπουλος, Π. Παρασκευόπουλος και ο έφορος βυζαντινών αρχαιοτήτων και μετέπειτα καθηγητής του ΑΠΘ Στυλιανός Πελεκανίδης. Την όλη ευθύνη είχε η Διεύθυνση Αναστηλώσεων με επόπτες τον Α. Ορλάνδο και τους αρχιτέκτονες Ευστ. Στίκα, Λ. Θανόπουλο, Ηρ. Λεοντίδη και Α. Σακλαμπάνη.
Μάλιστα, για την οικονομική ενίσχυση της προσπάθειας κυκλοφόρησε και ειδικό γραμματόσημο τα έσοδα του οποίου δόθηκαν για το έργο της αναστήλωσης. Στην επιτάχυνση του έργου συνέβαλε σημαντικά και ο βοηθός του μητροπολίτη Γενναδίου επίσκοπος Απαμείας Σπυρίδων, ο μετέπειτα μητροπολίτης Ρόδου.
Ένα από τα μελανά σημεία της αναστήλωσης του Αγίου Δημητρίου είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της πλακόστρωσης του δαπέδου του ναού έγινε με ταφόπλακες του ιστορικού εβραϊκού νεκροταφείου, που βρισκόταν στην περιοχή της πανεπιστημιούπολης και καταστράφηκε το 1942-43 από τους Γερμανούς ναζί σε συνεργασία με τις δωσίλογες τοπικές αρχές!
Το εσωτερικό του ναού όπως είναι σήμερα. Τα δοκάρια της στέγης, που φαίνονται ξύλινα, είναι από τσιμέντο για μεγαλύτερη ασφάλεια του μνημείου.
Μέσα σε τρία χρόνια, παρά τις δύσκολες οικονομικές και εμπόλεμες συνθήκες του εμφυλίου έγινε δυνατή η ολοκλήρωση της αναστήλωσης και η στέγαση της εκκλησίας με τσιμεντένια δοκάρια για να μη κικνδυνεύει από φωτιά. Έχουν στηθεί μάλιστα τόσο αριστοτεχνικά τα τσιμεντένια ψαλίδια της στέγης που στον ανύποπτο προσκυνητή φαίνονται σαν ξύλινα δοκάρια. Αποκαταστάθηκαν οι κιονοστοιχίες με παλιές και νέες, συμπληρώθηκε ο μαρμάρινος διάκοσμος όπου είχε καταστραφεί και στερεώθηκαν οριστικά τα ψηφιδωτά που βρέθηκαν. Νέα εικονογραφικά στοιχεία δεν προστέθηκαν στην εκκλησία εκτός από τις μεγάλες φορητές εικόνες του τέμπλου που φιλοτέχνησαν οι σπουδαίοι καλλιτέχνες της εποχής Φώτης Κόντογλου, Πολύκλειτος Ρέγκος και Σπύρος Βασιλείου.
Τη μεταπολεμική επιτάχυνση των εργασιών αναστήλωσης του Αγίου Δημητρίου περιγράφει γλαφυρά ο Γιώργος Ιωάννου: «Τα παιδικά μας χρόνια, ακόμη και τα πρώτα νιάτα μας, τα συντρόφευε το μέγα κυρτό ερείπιο, το υπόλειμμα της πυρκαγιάς του Αγίου Δημητρίου, που ενώ είχαμε πιστέψει, πως πάει πια, ουδέποτε θα τον δούμε αποτελειωμένο, άρχισαν ξαφνικά και με ξέφρενο ρυθμό να το συμπληρώνουν και ανυψώνουν, πάνω στην κρισιμότερη καμπή του εμφυλίου. Διακατέχονταν, θαρρείς, από το ανομολόγητο άγχος, πως δεν επρόκειτο να λήξει, νικηφόρα μάλιστα, ο ανταρτοπόλεμος, συμμοριτοπόλεμος, όπως έλεγαν, αν δεν τελείωνε πρώτα ο ναός του Πολιούχου στρατιωτικού Αγίου, που επί τόσα χρόνια παραμελούσαν. Το κακό ήταν πως όσο διαμορφωνόταν το κτίσμα, τόσο ψυχρότερο φαινόταν. Και θαρρώ πως αυτή η εντύπωση ποτέ δεν έπαψε, κατά βάθος, να κρυφοβόσκει μέσα μας. Πολύ πειστικότερα ήταν τα ερείπια…».Στο τέλος του εμφύλιου πολέμου η ιστορική εκκλησία ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 1948 για τους Θεσσαλονικείς, που ξαναλειτουργήθηκαν με συγκίνηση και κατάνυξη μετά 30 χρόνια στην εκκλησία του Πολιούχου τους.
Από τα εγκαίνια του ναού το 1948, μετά το πέρας των έργων αναστήλωσης που κράτησαν 30 χρόνια…
Σύντομο ιστορικό του ναού
Σύμφωνα με την παράδοση, η πρώτη εκκλησία του πολιούχου της Θεσσαλονίκης χτίστηκε τον 4ο μ.Χ. πάνω στα ερείπια ρωμαϊκού λουτρού, στο χώρο όπου φέρεται ότι μαρτύρησε ο Δημήτριος. Αργότερα, τον 5ο αιώνα μ.Χ., πάνω σ’ αυτόν το μικρό «ευκτήριο οίκο», ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος έχτισε τη μεγάλη τρίκλιτη βασιλική που καταστράφηκε το 634 από πυρκαγιά. Η εκκλησία ξαναχτίστηκε μεγαλύτερη, με πέντε κλίτη, αλλά είχε την ίδια τύχη στην πυρκαγιά του 1917. Με σύντονες προσπάθειες και δωρεές κράτους και πιστών και πολύχρονες εργασίες ο ναός του πολιούχου αναστηλώθηκε και δόθηκε στη λατρεία το 1948, με όσα αρχιτεκτονικά μέλη και ψηφιδωτά σώθηκαν από τη μεγάλη καταστροφή.
Ψηφιδωτό του Αγίου Δημητρίου που σώθηκε από τη φωτιά και μετά την αναστήλωση στήθηκε στο χώρο του.
Πηγή: https://thessmemory.wordpress.com
