Του Χρήστου Γ. Κτενά
Το μεταναστευτικό φαινόμενο είναι από τα πιο «καυτά» για την Ελλάδα και την Ευρώπη τα δύο-τρία τελευταία χρόνια, επηρεάζοντας αποφασιστικά και τις πολιτικές εξελίξεις στην ήπειρό μας, με πρώτο παράδειγμα εκείνο του βρετανικού δημοψηφίσματος για το Brexit, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες, με την άνοδο κομμάτων και απόψεων που ζητούν «κλειστά σύνορα».
Ποια όμως είναι η παγκόσμια εικόνα της μετανάστευσης, με βάση τη θρησκευτική πίστη όσων μετακινούνται; Πριν το εξετάσουμε αυτό, πρέπει να τονίσουμε κάτι: Η μετανάστευση δεν είναι νέο φαινόμενο. Αντίθετα, είναι μια ιστορική σταθερά χιλιετιών. Στους σύγχρονους καιρούς και σε παγκόσμιο επίπεδο, περίπου το 3% του πληθυσμού είναι μετανάστες, ένα ποσοστό όμως που σε απόλυτα νούμερα όλο και μεγαλώνει, καθώς αυξάνεται και ο πληθυσμός του πλανήτη. Έτσι, το 2010 καταγράφηκαν 214 εκατομμύρια μετανάστες (περιλαμβάνονται σε αυτούς και οι πρόσφυγες), αριθμός που έχει διογκωθεί κι άλλο, εξαιτίας των πρόσφατων πολεμικών, κλιματικών και κοινωνικών κρίσεων σε μεγάλες εκτάσεις στη Μέση Ανατολή και την Αφρική.
Σύμφωνα με στοιχεία σχετικής μελέτης, με τίτλο «Faith on the move», του ινστιτούτου ερευνών Pew (η οποία κυκλοφόρησε το 2012), οι Χριστιανοί παραμένουν η κύρια μεταναστευτική ομάδα, καθώς αποτελούν το 49% του συνόλου (πίνακας 1). Η υπεραντιπροσώπευση των Χριστιανών είναι εντυπωσιακή, καθώς αποτελούν μόνο το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού. Και οι μουσουλμάνοι έχουν μεγαλύτερη αντιπροσώπευση, αλλά η «ψαλίδα» εδώ είναι μικρότερη, καθώς αποτελούν το 23% των κατοίκων του πλανήτη μας και το 27% των μεταναστών. Η στατιστική αυτή διαψεύδει έτσι έναν μύθο, εκείνον που θέλει κυρίως τους μουσουλμάνους να μεταναστεύουν, ενώ είναι ενδεικτική του πόσο στατικοί μεταναστευτικά είναι τεράστιοι θρησκευτικοί πληθυσμοί, όπως το περίπου ένα δισεκατομμύριο των ινδουιστών, αλλά και, αντίθετα, πόση κινητικότητα εμφανίζουν άλλοι, όπως π.χ. οι Εβραίοι, που είναι στην πρώτη θέση, με το 25% του συνόλου τους να έχουν μεταναστεύσει.
Οι μεταναστευτικές ροές
Πολύ ενδιαφέρον βέβαια έχει το από πού ξεκινούν και πού καταλήγουν οι μετανάστες κάθε θρησκευτικής πίστης. Καθώς σε αυτή τη μέτρηση είναι που διαπιστώνονται σημαντικές διαφορές συμπεριφοράς, με αντίστοιχες επιπτώσεις στη θεώρηση του φαινομένου, στις κοινωνικές αντιδράσεις, όπως και στην προοπτική ενσωμάτωσης των μεταναστών.
Αρχικά λοιπόν οι Χριστιανοί εμφανίζουν μια «εσωτερικού» τύπου μεταναστευτική συμπεριφορά, δηλαδή μετακινούνται κυρίως από χώρες χριστιανικές σε επίσης χριστιανικές. Οι περισσότεροι ξεκινούν από την Ευρώπη (το 44%), τη Λατινική Αμερική (30%) και τη ζώνη Ασίας-Ειρηνικού (13%) και κατευθύνονται προς την Ευρώπη (38%), τη Βόρεια Αμερική (34%) και τη ζώνη Ασίας-Ειρηνικού (11%). Πώς ερμηνεύεται αυτό; Κυρίως με τη μετανάστευση εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τις μετακινήσεις από τη Ρωσία προς την Κεντρική Ευρώπη, αλλά και τις μεγάλες μετακινήσεις Μεξικανών και γενικότερα Λατινοαμερικανών προς τις ΗΠΑ. Μάλιστα, ειδικά το Μεξικό είναι η μεγαλύτερη χώρα προέλευσης Χριστιανών μεταναστών (αλλά και γενικότερα), με 13 εκατομμύρια να έχουν κινηθεί προς τον βορρά, αναζητώντας εργασία σε ΗΠΑ και Καναδά.
Εντός Ε.Ε. η μεγαλύτερη μεταναστευτική χριστιανική κοινότητα ζει στη Γερμανία (περίπου 5,5 εκατομμύρια, ανάμεσά τους βέβαια και η ελληνική κοινότητα). Ακόμη, είναι ενδιαφέρον πως, αν εξαιρέσουμε την εσωτερική μετανάστευση της Ε.Ε., και πάλι οι Χριστιανοί μέχρι το 2010 ήταν η πλειονότητα των μεταναστών στην Ένωση, φθάνοντας στο 42%, και ακολουθούσαν οι μουσουλμάνοι στο 39%.
Οι μουσουλμάνοι τώρα φανερώνουν άλλο πρότυπο μετακίνησης. Προέρχονται κυρίως από τη ζώνη Ασίας-Ειρηνικού (το 45%), τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική (33%), όπως και από την υποσαχάρια Αφρική (14%), και κατευθύνονται κυρίως σε Μέση Ανατολή-Βόρεια Αφρική (34%), Ευρώπη (31%) και ζώνη Ασίας-Ειρηνικού (19%). Η μεγάλη αλλαγή εδώ είναι βέβαια η χριστιανική Ευρώπη, στην οποία βρίσκεται σχεδόν το ένα τρίτο των μουσουλμάνων μεταναστών, ένα νούμερο που σίγουρα έχει αυξηθεί, καθώς τα στοιχεία του ινστιτούτου Pew είναι έως το 2010, άρα δεν περιλαμβάνουν τα πρόσφατα κύματα από τις εμπόλεμες ζώνες της Συρίας, του Βόρειου Ιράκ και του Αφγανιστάν, όπως και εκείνα από τη Βόρεια Αφρική.
Μια ροή βέβαια που επιλέγει την Ευρώπη αναζητώντας εργασία και ασφάλεια, καθώς η ήπειρός μας και ειδικά η Ε.Ε. διαθέτει ένα κορυφαίο δίκτυο κοινωνικής προστασίας και σχετικά ευνοϊκή νομοθεσία ασύλου.
Βασικές χώρες αναχώρησης τώρα για τους μουσουλμάνους; Πρωτεύει η Παλαιστίνη (εδώ υπάρχει μια ιδιομορφία, καθώς, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, και οι απόγονοι των προσφύγων Παλαιστινίων επίσης θεωρούνται πρόσφυγες). Ενώ ακολουθούν Πακιστάν, Μπανγκλαντές, Ινδία, Αφγανιστάν, Τουρκία, Μαρόκο, Αίγυπτος και Ιράκ.
Ποιες χώρες υποδέχονται κυρίως τους μουσουλμάνους μετανάστες; Η έκπληξη έρχεται από την πρωτιά της Σαουδικής Αραβίας, η οποία απορροφά μεγάλο αριθμό εργατών από γειτονικές μουσουλμανικές χώρες, όπως και από Ινδία, Ινδονησία και Φιλιππίνες. Υποδοχή μεγάλη έχει και η Ρωσία, αλλά και εδώ έχει χαρακτηριστικά εσωτερικής μετακίνησης, μιας και μιλάμε για ροές από πρώην μουσουλμανικές σοβιετικές Δημοκρατίες (όπως το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Αζερμπαϊτζάν). Η Γερμανία δέχεται σημαντικό αριθμό Τούρκων, Κοσοβάρων, Ιρακινών, Βοσνίων και Μαροκινών, ενώ η Γαλλία αποτελεί προορισμό για Αλγερινούς, Μαροκινούς και Τυνήσιους. Επίσης, Πακιστάν, Ιορδανία και Ιράν δέχονται πολλούς μετανάστες και εδώ μιλάμε κυρίως για προσφυγικές ροές από Συρία, Παλαιστίνη, Ιράκ και Αφγανιστάν.
Τα στοιχεία αυτά θα έχουν αλλάξει με τις πρόσφατες -κυρίως προσφυγικές- μετακινήσεις από Συρία και Ιράκ, κάτι που δείχνει και πόσο δυναμικό είναι το φαινόμενο της μετανάστευσης. Για παράδειγμα, με βάση δεδομένα του Migration Policy Institute, η Ε.Ε. δέχθηκε αρχικά 25 χιλιάδες αιτήσεις ασύλου από Συρίους το 2012. Στη συνέχεια, η έξοδος των Συρίων απέκτησε εκρηκτικά χαρακτηριστικά το 2014 (127 χιλιάδες αιτήσεις ασύλου) και το 2015 (383 χιλιάδες), με ύφεση το 2016 (104 χιλιάδες), ενώ εκατομμύρια ζουν σε καταυλισμούς σε Τουρκία, Ιορδανία και Λίβανο. Κι αυτά από μια χώρα που πριν από τον εμφύλιο ήταν στην πρώτη δεκάδα υποδοχής μουσουλμάνων μεταναστών!
Σε ό,τι αφορά τους ινδουιστές, και εδώ έχουμε ένα πολύ διαφορετικό μοντέλο ροών. Προέρχονται κυρίως από την Ινδία (το 95%), μιας και εκεί είναι συγκεντρωμένοι, ενώ κατευθύνονται κατά 61% σε γειτονικές χώρες, αναζητώντας εργασία, ενώ το 14% πάει προς Μ. Ανατολή και Βόρεια Αφρική (πάλι ως εργάτες), 15% προς Β. Αμερική και 8% προς Ευρώπη. Τέλος, οι βουδιστές έχουν κι αυτοί τη δική τους συμπεριφορά, καθώς ξεκινούν από την Ασία, όπου είναι πλειοψηφία, και οι μισοί διαχέονται στην ίδια ζώνη, αλλά το 28% πάει προς Βόρεια Αμερική και το 14% προς Ευρώπη, με τις ΗΠΑ να είναι η πρώτη προτίμησή τους (η οποία υποδέχεται κυρίως Βιετναμέζους και Κινέζους, με τους τελευταίους να αναζητούν εκεί και πανεπιστημιακή εκπαίδευση).
Το Ισραήλ χώρα υποδοχής
Αξίζει αναφοράς και η εβραϊκή μεταναστευτική συμπεριφορά, καθώς παρουσιάζει μονοσήμαντη ροή. Δηλαδή με το Ισραήλ, όπου πλειοψηφούν οι Εβραίοι πιστοί, να είναι ταυτόχρονα και η κύρια χώρα υποδοχής τους. Έτσι, η χώρα δέχεται συνεχώς εισροές Εβραίων και μάλιστα με τους μισούς να προέρχονται από Ευρώπη, κυρίως από Ρωσία και Ουκρανία. Μια τάση που ευνοείται από τα προγράμματα στήριξης της μετανάστευσης που προσφέρει το ισραηλινό κράτος, αλλά και πυροδοτείται εν μέρει από την αύξηση αντισημιτικών φαινομένων. Για παράδειγμα, μόνο από τη Γαλλία έχουν φθάσει στο Ισραήλ περίπου 40.000 Εβραίοι το διάστημα 2006-2016, καταγράφοντας μια έντονη τάση μετακίνησης (όταν η γαλλοεβραϊκή κοινότητα υπολογίζεται σε περίπου 500.000 πολίτες). Κάτι που αποδίδεται σε σημαντικό βαθμό και στο αίσθημα ανασφάλειας που έχουν προκαλέσει οι ισλαμικές τρομοκρατικές επιθέσεις των τελευταίων ετών σε γαλλικό έδαφος.
Ένα σύνθετο φαινόμενο
Η παρακολούθηση και η μελέτη της παγκόσμιας μετανάστευσης από θρησκευτική σκοπιά είναι βέβαια πολύ δύσκολη διαδικασία, καθώς πολλές φορές δεν συλλέγονται στοιχεία θρησκεύματος. Επίσης, πρέπει να τονιστεί ότι δεν υπάρχει ταύτιση θρησκευτικής πίστης και αιτιών μετανάστευσης. Είναι αλήθεια ότι πολλοί μετανάστες φεύγουν από τις χώρες τους γιατί διώκονται εξαιτίας της πίστης τους ή γενικότερα, αλλά πολύ σημαντικά παραμένουν τα αίτια της αναζήτησης μιας καλύτερης μοίρας, είτε αυτή λέγεται ευκαιρία για εργασία, καλύτερη εκπαίδευση ή βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης.
Γενικότερα, οι μεταναστευτικές ροές είναι έντονες και στις δύο μεγάλες θρησκείες του κόσμου (Χριστιανισμό και Ισλάμ), οι αιτίες πολυσύνθετες, ενώ υπάρχουν περιστασιακές εξάρσεις και η οικονομική παράμετρος φαίνεται να παραμένει ο κρισιμότερος παράγοντας για την μεταναστευτική απόφαση.
Οι εύπορες χώρες της Δύσης, κυρίως οι ΗΠΑ και η Ευρώπη, «τραβούν» την προσοχή των μεταναστών από την περιφέρειά τους, μόνο που ειδικά η ευρωπαϊκή περιφέρεια έχει μουσουλμανική πλειονότητα, ενώ οι ΗΠΑ έχουν χριστιανική. Και στη διαφορά αυτή εντοπίζονται οι σημαντικές πλέον δυσκολίες συγκερασμού διαφορετικών θρησκευτικών και πολιτισμικών παραδόσεων στο ίδιο έδαφος, ειδικά σε μια εποχή παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης, έξαρσης της τρομοκρατίας και κηρυγμάτων εσωστρέφειας από κάθε πλευρά.
