Του Χρήστου Γ. Κτενά
Στην Ελλάδα είναι γνωστή η εικόνα: Σε μια καθημερινή, οι ιεροί ναοί έχουν στο εκκλησίασμα τους πολύ περισσότερες γυναίκες από ό,τι άντρες. Και, σύμφωνα με στοιχεία του ινστιτούτου Ερευνών Pew, η εικόνα αυτή είναι κοινό στοιχείο, με τις γυναίκες να αποδεικνύεται πως παγκοσμίως έχουν πιο έντονη σχέση με τη θρησκεία!
Η μελέτη του Pew, η οποία είναι πολύ πρόσφατη (Μάρτιος 2016), συγκέντρωσε δεδομένα από όλο τον κόσμο, για να καταλήξει πως η πιο έντονη θρησκευτικότητα των γυναικών, σε σχέση πάντα με τους άντρες, είναι ένα ευρύ φαινόμενο, το οποίο όμως εντοπίζεται κυρίως στον Χριστιανισμό, τον Βουδισμό και τον Ιουδαϊσμό, ενώ οι αντίστοιχοι δείκτες σε Ισλάμ, Ινδουισμό και τοπικές θρησκείες είναι μοιρασμένοι (πίνακας 1). Συνολικά, όμως, το 83,4% των γυναικών παγκοσμίως δηλώνει πως σχετίζεται με κάποια πίστη, σε σύγκριση με το 79,9% των ανδρών.
Επιχειρώντας να μετρηθεί η θρησκευτικότητα με μια σειρά δεικτών, οι ερευνητές αναζήτησαν την εβδομαδιαία συμμετοχή σε θρησκευτικές τελετουργίες σε 81 χώρες. Και σε 30 από αυτές -στην απόλυτη πλειονότητα χριστιανικές- είναι φανερή η πιο συχνή συμμετοχή των γυναικών, με σημαντική διαφορά από τους άνδρες (πίνακας 2). Είναι ενδιαφέρον ότι οι περισσότερες από αυτές τις χώρες είναι καθολικές, ενώ η πρώτη Oρθόδοξη είναι η δική μας, η οποία βρίσκεται στη 17η θέση, με τις γυναίκες να μετέχουν σε τελετές κατά 11 ποσοστιαίες μονάδες περισσότερο από ό,τι οι άνδρες. Από την άλλη πλευρά, χώρες με μεγάλους Ορθόδοξους πληθυσμούς, όπως η Ρωσία και η Ουκρανία, δεν εμφανίζουν στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών.
Ένας άλλος δείκτης μέτρησης της θρησκευτικότητας είναι η συχνότητα της προσευχής. Και εδώ οι γυναίκες καταγράφονται να προσεύχονται καθημερινά σε ποσοστό πολύ μεγαλύτερο από ό,τι οι άνδρες. Συνολικά, από 84 χώρες όπου υπήρχαν στοιχεία για τον δείκτη, οι γυναίκες υπερέχουν στις 43 (σχεδόν όλες είναι χριστιανικές), στις 40 δεν υπάρχει διαφορά, ενώ μόνο στο Ισραήλ παρατηρείται μεγαλύτερο ποσοστό ανδρών από ό,τι γυναικών, που προσεύχονται κάθε μέρα. Μάλιστα, σε αυτήν τη μέτρηση η Ελλάδα έρχεται πρώτη, με το μερίδιο των γυναικών που προσεύχονται καθημερινά να είναι κατά 25 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερο από εκείνο των ανδρών (πίνακας 3).
Είναι σημαντική η θρησκεία σε προσωπικό επίπεδο; Σε αυτό το ερώτημα απάντησαν πολίτες 84 χωρών στην έρευνα του Pew και στις 36 καταγράφηκαν περισσότερες γυναίκες από ό,τι άνδρες να δηλώνουν «ναι». Συνολικά και στις 84 χώρες υπάρχει μια μέση διαφορά 5 ποσοστιαίων μονάδων υπέρ των γυναικών. Όσο για την Ελλάδα, και εδώ καταγράφει υψηλή θέση (είναι 5η), με 15 μονάδες διαφορά υπέρ των γυναικών, στα μερίδια πληθυσμού που δηλώνουν πως η θρησκεία είναι πολύ σημαντική στην καθημερινότητά τους (πίνακας 4). Φυσικά, δεν χρειάζεται να τονίσουμε ξανά πως σχεδόν όλες οι χώρες με μεγάλη διαφορά υπέρ των γυναικών είναι χριστιανικές.
Επιχειρώντας την ερμηνεία
Αν και εντυπωσιακή, η αυξημένη θρησκευτικότητα των γυναικών (και ειδικά των Χριστιανών) έχει παρατηρηθεί εδώ και πολλές δεκαετίες και έρευνες σαν αυτή του ινστιτούτου Pew απλώς επιβεβαιώνουν το φαινόμενο. Το γιατί, όμως, συμβαίνει αυτό δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρο, αν και αναγνωρίζεται ως μια πολυπαραγοντική διεργασία, η οποία επιχειρείται να εξηγηθεί από ειδικούς με βάση τρεις άξονες.
Ο πρώτος είναι βιολογικός, καθώς εντοπίζει στους άντρες, λόγω αυξημένης τεστοστερόνης, μια έμφυτη τάση να παίρνουν ρίσκα, ενώ οι γυναίκες τα αποφεύγουν. Η τάση, λοιπόν, των γυναικών για λήψη αποφάσεων με χαμηλό ρίσκο τις στρέφει προς τη θρησκεία, η οποία προσφέρει ένα σταθερό πλαίσιο αναφοράς και κοινωνικής ένταξης, ενώ απαντά θετικά στις μεταφυσικές ανησυχίες. Μια άλλη σχολή σκέψης εστιάζει περισσότερο σε θέματα ταυτότητας και κοινωνικών ρόλων, όπου οι γυναίκες είναι ιστορικά πιο θρησκευόμενες, βιώνοντας πιο έντονα παραδοσιακές αξίες όπως η οικογένεια, ενώ δεν τις έχει θίξει το ίδιο δραματικά το κύμα κοσμικότητας των σύγχρονων κοινωνιών, μιας και σε κάποιον βαθμό υστερούν σε κοινωνική έκθεση. Τέλος, μια τρίτη προσέγγιση συνδυάζει τις δύο προηγούμενες και αναγνωρίζει στη γυναίκα βιολογικές και κοινωνικές διαφορές που της καλλιεργούν μια πιο ισχυρή σχέση με τη θρησκευτικότητα.
Ενδιαφέρον είναι ότι μια θεωρία εντοπίζει τη διαφορά θρησκευτικότητας στη διαφορετική συμμετοχή στην αγορά εργασίας. Όπου, δηλαδή, οι γυναίκες μετέχουν λιγότερο στον εργασιακό χώρο και, αντίθετα, βρίσκονται περισσότερο στο σπίτι, στη φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, τότε έχουν πιο ανεπτυγμένη θρησκευτικότητα. Από την άλλη, όσο περισσότερο μετέχουν στην αγορά εργασίας, με τις ιδιαίτερες απαιτήσεις της, και βρίσκονται εκτεθειμένες σε μια ποικιλία ιδεών και κοσμοθεωριών, τόσο απομακρύνονται από τη θρησκεία. Με βάση, πάντως, τα στοιχεία του ινστιτούτου Pew, η συγκεκριμένη θεωρία επιβεβαιώνεται σε μεγάλο βαθμό στις χριστιανικές χώρες, όπου πράγματι εμφανίζεται μείωση της διαφοράς θρησκευτικότητας γυναικών-αντρών, όταν συγκρίνουμε τις εργαζόμενες γυναίκες με τον μέσο όρο των αντρών.
Ανεξάρτητα, πάντως, από τις προσπάθειες ανάλυσης, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον πως η θρησκευτικότητα εμφανίζεται να ποικίλλει σε σχέση με το φύλο, αναδεικνύοντας τον κεντρικό ρόλο της πίστης στην κοινωνική λειτουργία αλλά και τις σημαντικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των διαφόρων θρησκειών, διαφορές που διατηρούνται παρά το κύμα παγκοσμιοποίησης και των κοινών πολιτισμικών αναφορών.
Ισλάμ, η θρησκεία με την έντονη συμμετοχή των ανδρών
Οι μετρήσεις του Pew δίνουν για το Ισλάμ μια διαφορετική εικόνα απ’ ό,τι για τον Χριστιανισμό στο συγκεκριμένο ζήτημα της θρησκευτικότητας σε σχέση με το φύλο. Για παράδειγμα, από τις 28 χώρες όπου οι άνδρες παρακολουθούν πιο συχνά από ό,τι οι γυναίκες θρησκευτικές τελετές, οι περισσότερες είναι μουσουλμανικές. Σε αυτόν ειδικά τον δείκτη η διαφορά υπέρ των ανδρών είναι τεράστια, με +28% ποσοστιαίες μονάδες στο μερίδιο των ανδρών! Ακόμα, μεταξύ των μουσουλμάνων δεν παρατηρείται διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα στο πόσο σημαντική θεωρούν τη θρησκεία, ενώ οι γυναίκες υπερέχουν ελάχιστα στο θέμα της ημερήσιας προσευχής. Διαφορές που μπορεί να εξηγηθούν τόσο από την ίδια τη θεώρηση του Ισλάμ για τον ρόλο της γυναίκας όσο και από ειδικές κοινωνικές συνθήκες και παραδόσεις σε κάθε ισλαμική χώρα.
