Του Χρήστου Γ. Κτενά
Δεν υπάρχει άλλη χώρα στον κόσμο που να έχει τέτοια θρησκευτική ποικιλομορφία όπως αυτή που εμφανίζεται στις ΗΠΑ. Κάτι αναμενόμενο, καθώς η χώρα αυτή δομήθηκε ως ένα χωνευτήρι πολιτισμών και ανθρώπων από την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική και συνεχίζει να αναδιαμορφώνεται πολιτισμικά και θρησκευτικά και στον 21ο αιώνα. Το παράδειγμά της λοιπόν είναι μάλλον το πιο ενδιαφέρον για το πώς οι πολλές θρησκείες και τα δόγματα που συνυπάρχουν εντός των συνόρων της εξελίσσονται, αλλά και ποια είναι η δυναμική ισορροπία μεταξύ τους.
Σύμφωνα με στοιχεία της μελέτης με τίτλο «American Religion’s Mega-Trends: Gleanings from Forty Years of Research», με συγγραφέα τον J. Gordon Melton, ερευνητή στο Τμήμα Θρησκευτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στη Σάντα Μπάρμπαρα και πάστορα της Εκκλησίας των Ηνωμένων Μεθοδιστών στις ΗΠΑ, η μεγάλη στροφή προς τη θρησκευτικότητα στην Αμερική έχει σημείο έναρξης το τέλος του αμερικανικού εμφυλίου, το 1865, όταν μόνο ένα 10% με 15% του πληθυσμού εμφανιζόταν να έχει μια τυπική σχέση με την πίστη. Η κατάσταση αυτή οφειλόταν και στην κοινωνική αποσάθρωση, αλλά και στη φυγή πολλών ιερέων (κυρίως προτεσταντών) προς την Ευρώπη, εξαιτίας των εχθροπραξιών.
Στη συνέχεια, όμως, τα νέα κύματα μεταναστών, τα οποία ήταν συνήθως βαθιά θρησκευόμενα, όπως και η δυναμική των Ευαγγελιστών κηρύκων έφεραν τη χώρα, στο τέλος του 19ου αιώνα, να καταγράφει ένα 30%-35% του πληθυσμού ως θρησκευόμενο και συνδεδεμένο με μία Εκκλησία (κυρίως προτεσταντική) -σε πλήρη μεταστροφή δηλαδή από ό,τι ελάχιστες δεκαετίες πριν.
Το ρεύμα αυτό (δηλαδή της επιστροφής στη θρησκεία) παρέμενε σταθερό και όλο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, οπότε βέβαια -και πάντα στον χώρο των προτεσταντικών ομολογιών- είχαμε μεγάλες αντιθέσεις μεταξύ των πιο συντηρητικών και των μοντερνιστών -με τους τελευταίους να επιχειρούν να δώσουν μια πιο κοινωνική διάσταση στη θρησκευτική πρακτική.
Κρίσιμη αλλαγή στη θρησκευτική αντίληψη καταγράφτηκε βέβαια το διάστημα από τα μέσα του ’60 έως και το ’80, καθώς οι κοινωνικές αλλαγές και το πνεύμα της αμφισβήτησης έδωσαν χώρο σε ένα κύμα εσωτερισμού, νεοπαγανισμού και θεοσοφισμού, το οποίο παραμένει μέχρι σήμερα, αν και αρκετά περιορισμένο από ό,τι στην ακμή του.
Η κατάληξη όμως σήμερα είναι εντυπωσιακή σε πλουραλισμό. Αυτό γιατί από την αρχή του 20ού αιώνα και μετά τα διάφορα κύματα μεταναστών στις ΗΠΑ (π.χ. οι πολλοί Ασιάτες που έφθαναν από το ’70 και μετά), καταγράφονται πλέον περισσότερες από 2.000 δογματικές εκφράσεις, με τις μισές να είναι χριστιανικές, αλλά, π.χ., και περίπου 200 βουδιστικές. Εξίσου ποικίλες είναι και οι εκφράσεις ινδουιστικών και ισλαμικών πίστεων.
Οι λόγοι για αυτή την πρωτοφανή ποικιλία είναι πολλοί. Αρχικά, η αμερικανική κοινωνία παραμένει πολωμένη σε διάφορα επίπεδα, όπως στο φυλετικό. Για παράδειγμα, μεγάλο τμήμα Αφροαμερικανών προτιμά να συνδέεται με τις λεγόμενες «μαύρες» προτεσταντικές Εκκλησίες, εκεί δηλαδή που αποτελεί την πλειονότητα του εκκλησιάσματος και ακολουθείται ένα τυπικό κοντινό στις πολιτισμικές και ιστορικές παραδόσεις τους. Ενας άλλος σημαντικός λόγος είναι η ίδια η κοινωνική δομή των ΗΠΑ, που οργανώνεται γύρω από τις τοπικές κοινότητες (ειδικά στην επαρχία), με αποτέλεσμα τη δημιουργία μικρών Εκκλησιών, που στη συνέχεια αναπτύσσουν και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, αν και παραμένουν συνήθως συνδεδεμένες με κάποιο κεντρικό δόγμα (π.χ. των Βαπτιστών, των Λουθηρανών κ.ά.).
Ακόμη, όπως προαναφέρθηκε, οι μετανάστες μεταφέρουν στις ΗΠΑ την πατρογονική τους πίστη, αναπαράγοντας όμως και την όποια θεολογική πολυφωνία έχουν στη χώρα τους. Τελικά, το ίδιο το πνεύμα αυτονομίας και αυτοοργάνωσης που ιστορικά χαρακτηρίζει τις ΗΠΑ καταλήγει σε συνεχείς μεταβολές στον χώρο της πίστης, οι οποίες αφορούν κυρίως τις προτεσταντικές ομολογίες στον χώρο του χριστιανισμού και σε αρκετό βαθμό τις ασιατικές θρησκείες.
Από την αρχή του 20ού αιώνα και μετά τα διάφορα κύματα μεταναστών στις ΗΠΑ, καταγράφονται πλέον περισσότερες από 2.000 δογματικές εκφράσεις, με τις μισές να είναι χριστιανικές, αλλά, π.χ., και περίπου 200 βουδιστικές
Η επικράτηση του χριστιανισμού
Πάντως, όση θρησκευτική ποικιλία και να εμφανίζεται στην Αμερική, η χώρα παραμένει κυρίως χριστιανική, καθώς περίπου το 71% των κατοίκων δήλωσε το 2014 ότι ανήκει σε κάποιο χριστιανικό δόγμα. Το ποσοστό αυτό όμως -σύμφωνα με μελέτη του ινστιτούτου ερευνών Pew- έχει μειωθεί εμφανώς από το 2007, όταν βρισκόταν στο 78%, μια πτώση δηλαδή σχεδόν 10% μέσα σε μόλις 7 χρόνια.
Στην έρευνα του J. Gordon Melton διαπιστώνεται πως, αν και υπάρχουν πάνω από 1.000 διαφορετικές χριστιανικές εκφράσεις, η πλειονότητα ακολουθεί κυρίως 23 δόγματα, με τους καθολικούς να εμφανίζονται στην πρώτη θέση (67 εκατομμύρια πιστοί), αλλά με τα προτεσταντικά δόγματα να υπερτερούν αθροιστικά κατά πολύ σε αριθμό πιστών. Στα 23 αυτά δόγματα (όσα έχουν τουλάχιστον ένα εκατομμύριο πιστούς), η Ελληνική Ορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Αμερικής βρίσκεται στη 16η θέση με 1,5 εκατομμύριο πιστούς, ενώ στην τελευταία εμφανίζεται η καλούμενη Ορθόδοξη Εκκλησία της Αμερικής που ακολουθεί το ρωσικό τυπικό.
Περνώντας στις άλλες θρησκείες, οι Εβραίοι στις ΗΠΑ καταγράφονται στα 4 εκατομμύρια, μοιρασμένοι ανάμεσα σε συντηρητικά, ορθόδοξα και αναθεωρητικά ρεύματα, οι Μάρτυρες του Ιεχωβά εμφανίζονται με 2,2 εκατομμύρια πιστούς, ενώ οι Μορμόνοι με 5,7 εκατομμύρια. Ακόμη, οι μουσουλμάνοι μετρώνται -σύμφωνα με στοιχεία του ινστιτούτου ερευνών Pew, όπως εμφανίζονται στον πίνακα 2- στο 0,9% του πληθυσμού, οι βουδιστές και οι ινδουιστές είναι στο 0,7% αντίστοιχα, ενώ ένα 22,8% δηλώνει μη σχετιζόμενο με κάποια πίστη (στο ποσοστό αυτό συμπεριλαμβάνονται όσοι δηλώνουν άθεοι και αγνωστικιστές).
Τέλος, ένα 1,5% του πληθυσμού στην ίδια έρευνα δηλώνει μια μεγάλη ποικιλία ένταξης, από τοπικές ινδιάνικες θρησκείες έως, ανάμεσα σε άλλα, παγανισμό, σαϊεντολογία, πολυθεϊσμό, γουικανισμό, ακόμη και σατανισμό!
Η κινητικότητα και τα αίτιά της
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της θρησκευτικότητας στις ΗΠΑ είναι η σημαντική κινητικότητα των πιστών. Αυτό εμφανίζεται κυρίως στον χώρο των προτεσταντικών δογμάτων, όπου οι πιστοί μπορεί να αλλάξουν Εκκλησία (ειδικά όταν είναι δυσδιάκριτες οι θεολογικές διαφορές) είτε μετακινούμενοι σε άλλη περιοχή είτε γιατί λόγω γάμου ο ένας από τους δύο στο ζευγάρι ακολουθεί την Εκκλησία του συντρόφου του είτε γιατί πολλές Εκκλησίες είναι ιδιαίτερα εξωστρεφείς στις δράσεις τους και καταφέρνουν να αυξήσουν το εκκλησίασμά τους. Συνολικά, το 34% των Αμερικανών σήμερα εμφανίζεται να ανήκει σε διαφορετική πίστη/Εκκλησία από εκείνη με την οποία μεγάλωσε. Η τάση αυτή καταλήγει (κατά το διάστημα 2010-2014) το περίπου 39% των γάμων να είναι μεταξύ συζύγων με διαφορετική πίστη, ενώ το ποσοστό αυτό ήταν στο 19% πριν από το 1960.
Στο ίδιο κλίμα, ο καθολικισμός είναι αυτός που καταγράφει τις σημαντικότερες απώλειες, καθώς πλέον το 12,9% των Αμερικανών ενηλίκων δηλώνουν «τέως καθολικοί», ενώ οι εισροές από άλλα δόγματα είναι μόλις 2%, άρα υπάρχει μια καθαρή απώλεια σε ποσοστό 10,9%.
Συμπερασματικά, η θρησκευτικότητα στις ΗΠΑ, αν και δείχνει σημάδια ύφεσης (με σαφή άνοδο όσων δηλώνουν απομακρυσμένοι από την πίστη), παραμένει ιδιαίτερα ισχυρή, κρίσιμος παράγοντας στην καθημερινότητα της πλειονότητας των πολιτών, με πολύ μεγάλη κινητικότητα και, αναλόγως του δόγματος, με ιδιαίτερη ένταση δράσης. Σε αυτή την εικόνα πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι το κράτος είναι τυπικά διαχωρισμένο από τη θρησκεία, κάτι όμως που δεν έχει αποτρέψει την έντονη ανάμιξη συγκεκριμένων Εκκλησιών και θρησκευτικών ομάδων στην πολιτική δράση. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η σύνδεση Ευαγγελικών κύκλων και οργανώσεων με συντηρητικούς, γεγονός που είχε κρίσιμο ρόλο στην εκλογή πολλών Ρεπουμπλικάνων προέδρων τα τελευταία χρόνια.
Συνολικά, οι ΗΠΑ παραμένουν η πιο ποικιλόμορφη θρησκευτικά χώρα, ένα κανονικό «εργαστήρι» παράλληλης δράσης σχεδόν όλων των καταγεγραμμένων πίστεων και αναζητήσεων (ακόμη και των πιο ακραίων), με ανοιχτό διάλογο, αλλά και περιοδικές εντάσεις στις διαθρησκευτικές σχέσεις, σε μια ισορροπία που δεν είναι στατική, αλλά παρακολουθεί εντυπωσιακά κοντά κάθε κοινωνική τάση και ρεύμα -πολλές φορές με αμφίδρομη σχέση.
Ραγδαία η άνοδος του Ισλάμ
Οι περισσότεροι μουσουλμάνοι στις ΗΠΑ είναι ινδικής και πακιστανικής καταγωγής, ενώ ως δεύτερη κοινότητα αριθμητικά εμφανίζονται οι Αφροαμερικανοί και στην τρίτη θέση είναι οι αραβικής καταγωγής. Μετά τα τρομοκρατικά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, η μουσουλμανική κοινότητα στις ΗΠΑ βρέθηκε στο επίκεντρο της δημοσιότητας (για τους λάθος λόγους, βέβαια), ενώ ταλαιπωρήθηκε ιδιαίτερα, καθώς πολλαπλασιάστηκαν τα φαινόμενα βίας κατά πιστών και τζαμιών.
Το Ισλάμ όμως εμφανίζεται σήμερα σε άνοδο, ενώ έχει το μεγαλύτερο ποσοστό νέων σε ηλικία πιστών. Συγκεκριμένα, το 44% είναι ηλικίας 18 έως 29 ετών, ενώ στη δεύτερη και τρίτη θέση στην ίδια κλίμακα εμφανίζονται οι βουδιστές και οι ινδουιστές, κάτι που δείχνει ιδιαίτερη δυναμική για το μέλλον. Ακόμη, ειδικά το Ισλάμ έχει και το μεγαλύτερο ποσοστό (78%) πιστών που είναι πρώτης ή δεύτερης γενιάς μετανάστες, είναι δηλαδή πιο «καινούργιοι» στις ΗΠΑ, οπότε διατηρούν πολύ πιο έντονη τη σχέση με τη θρησκευτική παράδοση της χώρας καταγωγής τους.
