Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Mία πολύ σημαντική έκθεση με τίτλο «Ελπίδα και Πίστη. Εκκλησία και τέχνη στη Θεσσαλία τον 16ο αι.» φιλοξενήθηκε (2 Δεκ. 2018 – 28 Φεβ. 2019) στο «Διαχρονικό» μουσείο Λάρισας. Συγκροτείται από έξι ενότητες που αντιστοιχούν σε σημερινές μητροπόλεις (Λάρισα, Ελασσόνα, Βόλος-Αγιά, Φάρσαλα-Καρδίτσα, Τρίκαλα, Καλαμπάκα-Σταγοί) που έδωσαν τα κειμήλια, προερχόμενα από εκεί εκκλησιαστικά μουσεία και μονές. Ομως τον 16ο αιώνα κέντρο της εκκλησιαστικής διοικήσεως ήταν η μητρόπολη Λαρίσης με υποκείμενες επισκοπές από Τέμπη έως Λοκρίδα, εδρεύουσα στα Τρίκαλα, ήδη από το 1318 (έως το 1739). Βρισκόμαστε σε εποχή όπου εκτός από το Αγιον Ορος και η Θεσσαλία καλλιεργούσε την ταυτότητα του γένους των παλαιών Ρωμαίων πολιτών που ήταν πλέον Ρωμιοί, για τους Οθωμανούς Ρουμ. Ενας λαός γύρω από τον πατριάρχη. Σε σημείο που ως έκφραση ευαρέσκειας για το επιτελούμενο έργο, ο πατριάρχης Ιωάσαφ έδωσε δικαίωμα στον μητροπολίτη Λαρίσης Νεόφυτο Β’ (1558) να φέρει τον σάκκο και τη μίτρα των βυζαντινών βασιλέων…!
Και οι έξι Θεσσαλοί μητροπολίτες συνέδραμαν μαζί με ηγουμένους μονών στην έκθεση, την οποία σύσσωμοι ευλόγησαν με την παρουσία τους. Την επιμελήθηκε η διευθύντρια του Μουσείου κ. Σταυρούλα Σδρόλια με το προσωπικό, αρχαιολόγους και συντηρητές, χωρίς μουσειολόγο, λόγω ελλείψεως πιστώσεων. Το αποτέλεσμα όμως είναι εκπληκτικό, διότι επιτεύχθηκε ευσύνοπτη ταξινόμηση του υλικού, το οποίο εντυπωσιάζει μόνο του.
Εκτίθεται ένα δείγμα από όλα τα φορητά αριστουργήματα που υπάρχουν στη Θεσσαλία: εικόνες, τμήματα επιστυλίου, βημόθυρα, αργυρά σκεύη, καλύμματα ευαγγελίου, χειρόγραφα, έντυποι κώδικες, χρυσοκέντητα άμφια.
Σε κάθε ενότητα κυριαρχεί μία ιστορική προσωπικότητα στο χώρο της Εκκλησίας, δεν υπήρχε δυνατότητα να δράσει κανείς εκτός αυτής. Το παράδειγμά τους έδωσε ώθηση σε δημιουργικότητα, με αποτέλεσμα να υπάρξει μία χρυσή περίοδος ανθρώπων που δημιούργησαν αληθινή τέχνη. Μητροπολίτες, κτίτορες μονών, διδάχοι του γένους, αλλά και νεομάρτυρες: Δαμιανός Κισσάβου, Διονύσιος Ολύμπου, Σεραφείμ αρχιεπίσκοπος Φαναρίου και Νεοχωρίου. Υπήρξαν άγιοι μητροπολίτες, φίλοι του γνησίου νηπτικού πνεύματος: Βησσαρίων Α’, Διονύσιος κτίτορας της μονής Αναπαυσά Μετεώρων, Μάρκος αποκαλούμενος ασκητής, Βησσαρίων Β’, κτίτορας της μονής Σωτήρος Δουσίκου, Νεόφυτος Β’. Οι δύο τελευταίοι, θείος και ανεψιός, μεταξύ άλλων πνευματικών χαρισμάτων επιτέλεσαν ακόμη και δημόσια έργα. Αλλά και ο μικρανεψιός του αγίου Βησσαρίωνα Αρσένιος Ελασσώνος σταδιοδρόμησε στη Ρωσία, στο ίδιο το Κρεμλίνο κι έστελνε εικόνες και σκεύη που ανήκουν πλέον στην πολιτιστική παράδοση της Θεσσαλίας. Ολοι οι ανωτέρω έχουν παρουσία στην έκθεση.
Εξαρχής κέντρα της όλης κινήσεως είναι απόμερα μοναστήρια, τα οποία είχαν αναπτυχθεί κυρίως τον 14ο αι. Αλλα λειτουργούσαν από τότε, άλλα είχαν ερημώσει. Κτίστηκαν νέοι ναοί που ιστορήθηκαν με καταπληκτικά σύνολα τοιχογραφιών. Αυτό γινόταν σε όλο τον 16ο αι., την περίοδο της λεγόμενης κρητικής σχολής, αναδεικνύοντας μία λαμπρή τέχνη, αναλαμπή της κλασικής βυζαντινής τέχνης, της οποίας οι αντανακλάσεις καλύπτουν και τον 17ο αι. Εργάστηκαν μεγάλοι καλλιτέχνες. Πρώτα ο ζωγράφος Θεοφάνης ο Κρης, τον οποίο κάλεσε ως επίσκοπος Σταγών έως το 1527, ο άγιος Βησσαρίων, για το καθολικό της μονής Αναπαυσά (1527). Στη συνέχεια έρχεται ο Τζώρτζης, επίσημος αγιογράφος του πατριαρχείου Κων/πόλεως και φιλοτεχνεί τρία καθολικά (Μετέωρο: 1552, Δούσικο: 1557, Ρουσσάνου: 1560). Ο Νεόφυτος, γιος του Θεοφάνη, ιστορεί την Κοίμηση Καλαμπάκας (1573) και άλλους ναούς. Οι Φράγκος Κατελάνος (1548) και οι αδελφοί Φράγκος και Γεώργιος Κονταρής (1566) τη μονή Βαρλαάμ που έχει μία άλλη αντίληψη στα πνευματικά και καλλιτεχνικά τεκταινόμενα. Οι παραπάνω και οι μαθητές τους παράγουν πλήθος νέων τοιχογραφημένων συνόλων φορητών εικόνων. Με απαράμιλλη τεχνική δεξιότητα δημιουργούν μορφές που λούζονται στο φως, ακτινοβολούν με φωτοσκιάσεις σαν αγάλματα. Σα να διαθέτουν ένα μέταλλο ψυχής, τόσο απαραίτητο την εποχή εκείνη.
Είναι μία επισκόπηση στα άδυτα της ψυχής της νεώτερης ελληνικής κοινωνίας, όπως αναπτύσσεται σταδιακά με ανανεωμένη ταυτότητα. Το γένος πορεύεται με πίστη και ελπίδα. Τώρα αποδίδει πολλαπλάσια η σπορά που έκανε ο Αθανάσιος Μετεωρίτης και οι μαθητές του στη Δυτική Θεσσαλία (1344 κ.ε.), μία περιοχή που έφτασε να διοικείται ως ανεξάρτητο βασίλειο! Ο μοναχισμός του 16ου αιώνα ήκμασε πάνω στη βάση της νηπτικής παράδοσης του 14ου αι. και την πιο πριν. Οι μοναχοί με την παιδεία και την προσευχή, την οργάνωση βιβλιοθηκών, έδωσαν την κατευθυντήριο αρχή της ανανέωσης.
Η έκθεση με το δείγμα που παρέχει αποδεικνύει το πολιτιστικό περίσσευμα μιας ευρύτερης ανασύνταξης που γνώρισε η Θεσσαλία-Κεντρική Ελλάδα από την οθωμανική κατάκτηση (1386/87 κ.ε.), η οποία παρέσυρε όλη τη Βαλκανική, εξαιτίας της μείωσης του πληθυσμού λόγω λοιμικών πανδημιών. Η ειρήνη που επέβαλαν οι Οθωμανοί στους Ελληνες, ασφαλώς ως πολίτες β’ κατηγορίας, η σχετική οικονομική άνοδος, συνετέλεσαν να αυξηθεί ο πληθυσμός των Ορθοδόξων παντού, να κτιστούν νέοι ναοί και μονές. Σήμερα τα κατακλύζουν οι τουρίστες από όλες τις Ορθόδοξες χώρες. Οι γυναίκες μάλιστα βλέπουν στο Θεσσαλικό σύνολο ένα άριστο υποκατάστατο του Αγίου Ορους…
