Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Τα σχολεία άνοιξαν για τους μαθητές, αλλά το φλέγον ζήτημα παραμένει πώς ο δάσκαλος μέσα από το “γράμμα” θα ενσταλάξει “πνεύμα”. «Το γράμμα αποκτέννει, το πνεύμα ζωοποιεί» (Β΄ Κορινθίους 3.6). Θέλει να πει ότι χωρίς βίωμα εκ Θεού, το γράμμα μένει νεκρό. Η ανανέωση του πνεύματος δημιουργεί ζωντανή την Εκκλησία, όχι οι ρετσέτες. Αυτή είναι μεν εκκλησιαστική πρόταση, αλλά πιο πριν -τηρουμένων των αναλογιών- υπήρξε η ελληνική. Σήμερα βλέπουμε πού οδηγεί άλλους λαούς η προσκόλληση σε κείμενα, είτε της ιεράς είτε της πολιτικής ιστορίας τους. Σήμερα που μία δεκαετία αλλαγών ισοδυναμεί με έναν αιώνα παλαιότερα, το ζήτημα είναι φλέγον.
«Τα πάντα ρέουν, προχωρούν», είπε ο υπαρξιστής φιλόσοφος Ηράκλειτος. Ισχύουν όσα τονίζει ο νεότερος G.W.F. Hegel «Θέση, Αντίθεση, Σύνθεση», αντιγράφοντας το πλατωνικό Λόγος, Αντίλογος, Διάλογος. Κάθε νομοθέτης, σοφός, μία κοινωνία, βιώνει έναν ιστορικό υποκειμενισμό, περικλείεται στη χρονική στιγμή που ζει, άρα ξεπερνιέται ιστορικά, εντελώς ή εν μέρει. Εξαρχής δεν ήταν τέλεια ή δεν προβλέφθηκαν νέα δεδομένα. Εξέλιξη σημαίνει ότι μία κατάσταση που είναι σύνθεση πολλών πραγμάτων, μία δομή (=κατασκευή) διαλύεται στα εξ ων συνετέθη, γίνεται prima materia για κάτι νέο, μέσα από τις αντιφάσεις του παλαιού. Γι’ αυτό οι διανοητές προσπαθούν -ήδη από τον 19ο αιώνα- να βρουν μία απόλυτη μέθοδο που να αποκαλύπτει την υποκειμενική αλήθεια, να την προσεγγίζει έστω. Εντόπισαν πλείστους παράγοντες που διαμορφώνουν τη σκέψη του ανθρώπου, εξωτερικούς, εσωτερικούς. Η πρόοδος π.χ. της βιολογίας έφερε στην επιφάνεια τη λογική που επιβάλλει το ίδιο το κύτταρο. Ετσι στην παλαιά ιστορική ηθική που συνδυάζει λογική και συναίσθημα, εμπειρία, προστέθηκε η βιοηθική κ.ο.κ.
Τα ίδια τα κείμενα, πολιτικά μανιφέστα, κοινωνικές διακηρύξεις, κάθε είδος λαϊκής ή λόγιας σοφίας, υπό ειδικές συνθήκες ισχύουν, εκφράζουν κοσμικά βιώματα, αλλά ξεπερνιούνται, ανοίγουν και ταυτόχρονα περιορίζουν το πνεύμα! Το «γράμμα» εξ ορισμού είναι μία πρόοδος, διότι τυποποιεί αυτά που σκέφθηκε κάποτε ένας σοφός, να μην χαθεί όταν πεθάνει. Ο νόμος ασφαλίζει, αλλά κάποτε με αυτόν διακυβεύεται η ασφάλεια μπροστά σε νέες αλλαγές. Η Ιστορία δεν δεσμεύει, απλώς είναι παράδειγμα. Το πολύ να υποδεικνύει έναν δρόμο. Το αμετακίνητο πλην όμως ξεπερασμένο γράμμα κάθε νόμου φέρει ανισορροπία, ενώ η πνευματικότητα ισορροπεί στις μεταβολές της ζωής, των γενεών, της Ιστορίας. Μεγάλο λοιπόν διακύβευμα τα γραπτά, τα οποία καταλήγουν ενίοτε να στηρίζουν μία δυσλειτουργία, αδικία, παρακμή, προκαλώντας αντίδραση, αναρχία. Scripta manent, αλλά να, οι Αγγλοι λ.χ. δεν απέκτησαν γραπτό σύνταγμα, πλην όμως κυβερνούσαν για αιώνες τον κόσμο. Ρεαλιστές αλλά και με φαντασία, προσαρμοστικότητα στη ζωή. Δεν προκόβει μόνον όποιος στηρίζεται στον γραπτό λόγο.
Σημασία στο ζωντανό βίωμα, όχι στο γράμμα, έδωσε ο πρώιμος Χριστιανισμός, οπότε μας ενδιαφέρει άμεσα η πολιτιστική προβολή του. Κατέστη εξαρχής θρησκεία του βιβλίου, συστηματοποίησης των γραμμάτων για καλλιέργεια του ατομικού-συλλογικού ηθικού βίου, όχι της επιβολής τυποποιημένης άσκησης στερεότυπων κανόνων για χειραγώγηση των ανθρώπων. Οι βιβλικοί επιστήμονες λένε ότι η ζωή της πρώτης Εκκλησίας στηριζόταν στο βίωμα, σε αντίθεση με αυτό που ήταν τότε ο Εβραϊσμός, απόλυτα προσηλωμένος σε κείμενα, τυπικές διατάξεις. Ξεπέρασαν όμως τον εβραϊκό Νόμο, μια και στην αρχή το κέντρο τους ήταν ο ίδιος ο ναός της Ιερουσαλήμ, η περιτομή, ο δεκάλογος… Στράφηκαν στον ελληνισμό, ο οποίος δέχεται την αλλαγή στα πράγματα.
Και μπορεί μεν το ευαγγέλιο να λέει ότι δεν θα αλλάξει ούτε κεραία γράμματος (Ματθ. 5.18, Λουκ. 16.17) των λόγων του Ιησού, γεγονός που θα ήταν ανεπίτρεπτο, -θα καταργούσε το τι πραγματικά συνέβη όσο ήταν παρών ο Χριστός-, όρισε όμως να προσέχουν οι Πιστοί τι θα τους υποδεικνύει στο μέλλον ο Παράκλητος, το Πνεύμα, που εμπνέει, δίνει νέα πνοή, ζωντανεύει. [«Το Πνεύμα όπου θέλει πνει» (Ιωαν. 3.7-8), έλεγαν]. Βέβαια το χωρίο αυτό αναφέρεται στις ενέργειες του Θεού, αλλά αν μεταφερθεί ως αντίληψη σε μία ιστορική κοινωνία, η αλλαγή της ζωής, των πραγμάτων, δημιουργεί μετατόπιση του πνεύματος, της εσωτερικής διάστασης του εξωτερικευμένου λόγου των πραγμάτων. Στην πράξη η διάκριση από το παρελθόν δημιουργεί περισσότερη δικαιοσύνη. Το εξέφρασαν με έναν απλό οικονομικό όρο οι Αμερικανοί στην πολιτική: New Deal, νέο μοίρασμα. Παράδειγμα: Τη δουλεία ανεχόταν ο Παύλος για να μη συγκρουσθεί με τη Ρώμη και χαθεί ο ειρηνικός χαρακτήρας του κηρύγματος. Φυσικά και πίστευε στον ελεύθερο άνθρωπο (Κολασσαείς 3.11), αλλά τώρα οι Πιστοί αν έπαιρναν τοις μετρητοίς την αναγκαστική προσαρμογή του, θα είχαμε ακόμη δούλους. Εκτός αν υπάρχουν και τους έχουμε βαπτίσει αλλιώς…
Ο εβραϊκός νομικισμός δεν θα είχε μέλλον στην Παλαιστίνη. Αντίθετα η εβραϊκή Διασπορά από τον 19ο αιώνα πρωτίστως, ανοικτή στην ελληνοποιημένη πλέον ευρωπαϊκή σκέψη, προχώρησε σε νέες συνθέσεις, σε σημείο σήμερα να έχει προσφέρει πλούσια επιτεύγματα στις επιστήμες, τις τέχνες, τη διανόηση. Οι τύποι του παρελθόντος είναι απλώς σύμβολα ενότητας του λαού τους.
Και η Ελλάδα; Σήμερα παρακολουθούμε τους τελευταίους (;) κραδασμούς ενός νομικιστικού τρόπου σκέψεως. Το πρόβλημά της είναι ακριβώς ότι κόλλησε στο γραπτό “δίκαιο”, πρωτίστως του κρατικοδίαιτου κομματισμού και σε άλλα κοινά δαιμόνια, γραπτά και εφήμερα, που αποκτείνουν το πνεύμα. Θα τα αποβάλει ή θα καταρρεύσει; Οριακό πια διακύβευμα…
