Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Ο μήνας Οκτώβριος χαρακτηρίζεται από εθιμική άποψη, για τις πολλές εορτές αγίων, κορυφαία των οποίων, από εορτολογική άποψη, είναι εκείνη του αγίου Δημητρίου, στις 26 Οκτωβρίου. Μήνας έντονων και συστηματικών αγροτικών εργασιών, κατά τον οποίο άρχιζε και σε ορισμένα μέρη ολοκληρωνόταν η σπορά των δημητριακών κατά τις επικρατούσες κλιματικές συνθήκες σε κάθε τόπο. Γι’ αυτό και αντίστοιχες είναι οι λαϊκές λατρευτικές πράξεις που αποσκοπούν στην επίτευξη ευκαρπίας και ευγονίας.
Για παράδειγμα, την πρώτη Οκτωβρίου σε ορισμένες περιοχές, όπως λ.χ. στην Αίγινα, συνήθιζαν να σφάζουν ένα πουλί από το κοτέτσι τους, κότα ή κόκορα, να του κόβουν το κεφάλι και να το κρεμούν ανάποδα· από το αίμα του δε και από τη ροή του προσπαθούσαν να εξάγουν μαντεύματα: αν το αίμα έτρεχε συνεχώς, πίστευαν ότι οι δουλειές της χρονιάς θα πήγαιναν καλά. Σε ορισμένες περιοχές επίσης, συνήθιζαν να κάνουν ζωόμορφες μεταμφιέσεις κατά την πρώτη Κυριακή του μήνα, ή κατά την εορτή του αγίου Δημητρίου, με επικρατούσα τη μορφή της καμήλας, τη «τζαμάλα» του βορειοελλαδικού αλλά και του υπόλοιπου βαλκανικού χώρου, πιστεύοντας ότι έτσι βοηθούσαν την ευόδωση της σποράς που είχαν κάνει, και της σοδειάς που θα επακολουθούσε. Γενικά πρόκειται για έναν μήνα με πολλούς γονιμικούς συμβολισμούς, λόγω των γεωργικών ασχολιών της περιόδου αυτής.
Δεύτερος μήνας του φθινοπώρου ο Οκτώβριος, διακρίνεται για τις εορτές που περιλαμβάνει. Για παράδειγμα ο άγιος Κυπριανός εορτάζεται μαζί με την αγία Ιουστίνη στις 2 Οκτωβρίου. Ο Κυπριανός ήταν μάγος στην Αντιόχεια και έγινε χριστιανός από την Ιουστίνη, την οποία δεν κατάφερε να υποτάξει στις μαγγανείες του, αργότερα δε έγινε και επίσκοπος. Τόσο το συναξάρι, όσο και η υμνογραφία τους, με τις συχνές επικριτικές αναφορές στη μαγεία, τους καθιέρωσαν στη συνείδηση του λαού ως άγιους προστάτες εναντίον των μάγων και των μαγικών και πανίσχυρους καταλυτές των μαγγανειών.
Κυκλοφορεί στον λαό το λεγόμενο «Κυπριανάριο», ένα λαϊκό βιβλίο που περιέχει την «Επιστολή του αγίου Κυπριανού» με ευχές και ξόρκια, τα οποία κατά την παράδοση άφησε ο άγιος πριν μαρτυρήσει δι’ αποκεφαλισμού, στους διωγμούς του Ρωμαίου αυτοκράτορα Δεκίου (250 μ.Χ.), αλλά και η «Ομολογία» του αγίου, ένα παρόμοιας υφής λαϊκό βιβλίο. Τα βιβλία μάλιστα αυτά θεωρούνται και τα ίδια φυλακτά και συχνά τα βάζουν τη νύχτα κάτω από το μαξιλάρι τους όσοι υποφέρουν από εφιάλτες. Το όνομα του αγίου επικαλούνται συχνά σε επωδές και καταδέσμους, ενώ γνωστή είναι η λαϊκή πρακτική να προσκομίζουν στο μοναστήρι του στη Φυλή, ενδύματα και εσώρουχα των θεωρούμενων ως μαγεμένων συγγενών και φίλων τους, για να «διαβαστούν», ώστε μετά να φορεθούν λύνοντας τα μάγια. Σε πολλούς μάλιστα ναούς του αγίου αυτά τοποθετούνται συχνά κάτω από την αγία τράπεζα, ώστε να «λειτουργούνται», και έτσι να ενισχυθούν υπερφυσικά για να λύνουν ευκολότερα τα μάγια.
Ιδιαιτέρως τιμάται ο άγιος στην Κύπρο, με συχνή ονοματοδοσία, και ως ιαματικός άγιος για τους πόνους, ιδίως για τον πονοκέφαλο, και για τις ερωτικές απογοητεύσεις, ενώ πιστεύεται ότι εξουδετερώνει και τον φθόνο των εχθρών. Με τον αγιασμό της εορτής του συνηθίζουν να πλένουν το πρόσωπό τους, ώστε να μην τους «πιάνει» το κακό μάτι, αλλά και να κρεμούν ένα μπουκαλάκι πάνω από την πόρτα τους σπιτιού τους, στο εσωτερικό, ώστε να μην μπαίνουν τα μάγια και η βασκανία στην οικογένεια. Επίσης συνηθίζουν να τον δίνουν κρυφά να πιούν οι άπιστοι σύζυγοι και εραστές, για να ξαναγυρίσουν στις πρώτες αγάπες τους. Για τους λόγους αυτούς, ο άγιος είναι δημοφιλέστατος στον λαό και η λαϊκή λατρεία του ιδιαιτέρως διαδεδομένη.
Ο άγιος ευαγγελιστής Λουκάς εορτάζεται στις 18 Οκτωβρίου. Η εορτή του ήταν εθιμική αργία για τους γεωργούς που την περίοδο αυτή όργωναν και έσπερναν, στη Μάνη μάλιστα πίστευαν ότι ο άγιος ψοφούσε τα βόδια όποιου τολμούσε να οργώσει την ημέρα της εορτής του. Κέντρο της εορτής του ο κατά την παράδοση τάφος του στη Θήβα, ενώ μεγάλο πανηγύρι γίνεται και στην αθηναϊκή ενορία του αγίου Λουκά, στα Πατήσια. Κατά την παράδοση ο ιατρός άγιος και ευαγγελιστής είχε το προνόμιο να ζωγραφίσει από το φυσικό την Παναγία, κατασκευάζοντας ορισμένες θαυματουργές εικόνες από χρώματα και κηρομαστίχη, μερικές από τις οποίες σώζονται ως τις μέρες μας, όπως η εικόνα της Παναγίας στη μονή Μεγάλου Σπηλαίου κ.λπ. Συνήθως ο λαός μας τείνει στο να συνδέσει κάθε θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου με τον άγιο Λουκά, γι’ αυτό και πολλές είναι οι ανάλογες λαϊκές θρησκευτικές παραδόσεις του ελληνικού λαού.
