Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Σε όσα ακολουθούν θα ασχοληθούμε με ορισμένες ελάσσονες μορφές της κυπριακής λαϊκής αγιολατρίας και συγκεκριμένα με την λατρευτική παράδοση και τιμή στην Κύπρο αγίων που κατά κανόνα δεν γνωρίζουν οικουμενική τιμή από τους ορθοδόξους, αλλά αποτελούν κομμάτια της επιμέρους κυπριακής αγιολογίας, είτε που είναι μεν «οικουμενικοί άγιοι», ωστόσο η λαϊκή λατρευτική παράδοσή τους στην Κύπρο παρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Με τον τρόπο αυτό αποσκοπούμε στη συμπλήρωση των σχετικών με την τελετουργική κυπριακή λαϊκή θρησκευτικότητα.
Ιδιαιτέρως μάλιστα θα σταθούμε σε δύο βασικές παραμέτρους της παραδοσιακής αγιολατρίας, εκείνη της ιαματικής δράσης που αποδίδεται στους αγίους, και εκείνην που αφορά τη χρήση των εορτών τους ως οροσήμων, ως οριακών ή μεθοριακών στιγμών του ετήσιου εορτολογικού κύκλου. Φυσικά είναι πολλά ακόμη που θα μπορούσαν να εξεταστούν στα σχετικά με τη λαϊκή κυπριακή λατρεία των αγίων, ωστόσο οι δύο αυτές παράμετροι είναι για τον κυπριακό λαϊκό πολιτισμό οι πλέον σημαντικές, γύρω από τις οποίες δομείται η παραδοσιακή αγιολατρία των Κυπρίων, γι’ αυτό και θα μας απασχολήσουν εδώ εκτενέστερα.
Κατά κανόνα, η λαϊκή λατρευτική τιμή των ελασσόνων αγίων στην Κύπρο σχετίζεται με θαυματουργικές και ιαματικές ιδιότητες που τους αποδίδονται. Στον άγιο Αντώνιο (17 Ιανουαρίου) για παράδειγμα αποδίδεται η θεραπεία από δερματικές παθήσεις και σπυριά. Επίσης του αποδίδονται θεραπείες όγκων και πληγών, ιδιαίτερα με την τελετουργική χρήση του αγιάσματος και της λάσπης που υπάρχει σε αυτό, στο ναό του στα Κελλιά της Λάρνακας. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι στο ναό του στη Λευκωσία φυλασσόταν ένα έλασμα από χάλυβα (πυρκόλον) το οποίο χτυπούσαν τελετουργικά πάνω σε πυρίτη λίθο, φροντίζοντας να πέφτουν σπινθήρες στο πάσχον μέρος του σώματος, με την πίστη ότι έτσι θα γιατρευτεί. Τα δερματικά επίσης νοσήματα πιστεύουν ότι θεραπεύει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (27 Ιανουαρίου), διά του αγιάσματος της μονής του στον Κουτσοβέντη.
Τον άγιο Ξενοφώντα (26 Ιανουαρίου) τιμούν στον Μαζωτό της Λάρνακας ως άγιο «Ξορινό», και από παρετυμολόγηση του ονόματός του θεωρούν ότι ξορκίζει κάθε κακό. Μάλιστα για να επιτευχθεί ο εξορκισμός χρησιμοποιούν χώμα από το ναό του, το οποίο τελετουργικά συλλέγουν. Στη Λάρνακα μάλιστα πίστευαν ότι με το αγίασμά του θεραπεύονταν οι αρθρίτιδες. Επίσης ο άγιος Κασσιανός (29 Φεβρουαρίου) τιμάται ως άγιος θεράπων του πονοκέφαλου, και μάλιστα όσοι υπέφεραν έβαζαν τελετουργικά στο κεφάλι τους ένα μικρό καπέλο που φυλασσόταν στο ναό του, ώστε να επιτύχουν την ίαση.
Στο πρωτογενές υλικό που διαθέτουμε για την εορτή των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων (9 Μαρτίου), υπάρχουν πληροφορίες για το τελετουργικό άγγιγμα ενός κομματιού μετάλλου σε συνδυασμό με την εκφώνηση επωδής, ώστε να εξασφαλιστεί η υγεία και για την κατανάλωση ενός ειδικού τελετουργικού φαγητού, για τον ίδιο λόγο. Πρόκειται για τελετουργίες η βάση των οποίων βρίσκεται στον αναλογικό τρόπο σκέψης, ο οποίος κυριαρχεί σε αρκετές ανάλογες περιπτώσεις.
Τον άγιο Αντύπα (11 Απριλίου) οι Κύπριοι τιμούν ως θεραπευτή των πονόδοντων των παιδιών και των μεγάλων, αλλά και των πληγών στα ούλα, συνεχίζοντας μία πανελληνίως γνωστή πρακτική. Το ίδιο συμβαίνει με την αγία Ειρήνη (5 Μαΐου) την οποία τιμούν ως θεραπεύτρια των πόνων στα μάτια και με τον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο (8 Μαΐου) που τιμάται ως θεραπευτής των παιδιών που αργούν να μιλήσουν, στα οποία μάλιστα επιχρίουν με λάδι από το καντήλι που καίει στο εικόνισμά του το στόμα και τη γλώσσα. Η αγία Μαύρα πάλι (3 Μαΐου) θεωρείται ότι θεραπεύει την υπερβολική τριχοφυΐα, τα σημάδια στο δέρμα και τα εγκαύματα.
Κατεξοχήν θεραπευτικός άγιος στην ελληνική θρησκευτική λαογραφία είναι βεβαίως ο άγιος Θεράπων (14 Μαΐου και 30 Οκτωβρίου) λόγω και του ονόματός του. Στην Κύπρο τον θεωρούν ιδιαιτέρως θεραπευτή του ελώδους πυρετού των παιδιών και των πόνων στα νεφρά. Στη Λάρνακα μάλιστα υπήρχε ταφικό μνημείο, το οποίο οι μεν μουσουλμάνοι το θεωρούσαν τάφο ενός ήρωα της εποχής της οθωμανικής κατάκτησης του νησιού ενώ οι χριστιανοί τάφο του αγίου. Εκεί πήγαιναν όσοι υπέφεραν και έτριβαν την πονεμένη περιοχή πάνω στον λίθο του μνημείου, κάνοντας και μία τελετουργική τριπλή περιφορά γύρω από αυτό «κυλιόμενοι». Μάλιστα οι θεραπευμένοι από τον άγιο μουσουλμάνοι συνήθιζαν να κρεμούν τμήμα του ενδύματός τους στο μνημείο αυτό, στα πλαίσια μιας τελετουργικής μεταβίβασης της ασθένειας. Πρόκειται για περίπτωση απόδοσης κοινής λατρευτικής τιμής τόσο από τους χριστιανούς όσο και από τους μουσουλμάνους μίας περιοχής, γνωστή και από άλλους ελληνικούς τόπους, όπου πιστοί των δύο θρησκειών συνυπήρχαν, σε συνδυασμό με την πίστη στη μαγική και εν προκειμένω θεραπευτική δύναμη των επιφανών νεκρών.
