Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Η Αγία Σοφία Κων/πολης, το όραμα του Κωνσταντίνου που υλοποίησε ο γιος του Κωνστάντιος καταστράφηκε δύο φορές. Ο σημερινός ναός είναι ο τρίτος! Σχεδόν δύο μήνες από την καταστροφή του στη γνωστή στάση του Νίκα μεταξύ 12-18 Ιανουαρίου, ο ναός θεμελιώθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 532. Η ανανέωση στα κτήρια ήταν μέρος της ρωμαϊκής εσωτερικής πολιτικής πυγμής.
Πατά στην θεωρητικά τέλεια πολιτική ιδεολογία του Βυζαντίου, στο γεγονός ότι ο αυτοκράτορας εθεωρείτο μιμητής του Χριστού, του Λόγου του Θεού, στην πράξη όμως απείχε. Η Κωνσταντινούπολη είχε πλέον τεράστιες μάζες, οι οποίοι ως πρωτευουσιάνοι είχαν πολύ περισσότερες απαιτήσεις από τους πιο παραγωγικούς επαρχιώτες. Αρχιζε τότε το τέλος του αρχαίου κόσμου, με βασικά δεδομένα πτώση του βιοτικού επιπέδου, παρακμή της αστικής ζωής και των θεσμών της, την αντικατάστασή τους με την μονότροπη σκέψη. Η πραγματικότητα όμως απείχε από τον ιδανικό κόσμο που είναι απαραίτητος για να πάει μπροστά μία κοινωνία, εμφανίζονταν τριγμοί. Αν προσέξει κανείς, μεταξύ 330 που ιδρύθηκε η Πόλη και 532, έγιναν πολλές φορές στάσεις στην πρωτεύουσα, και πάντα την πλήρωναν κτήρια, έργα τέχνης, αγάλματα… Το 404 καταστράφηκε η Αγία Σοφία και η Σύγκλητος με τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα που περιείχαν. Το 478 στην επανάσταση του Βασιλίσκου καταστράφηκε η συλλογή αγαλμάτων (μουσείο) του Λαύσου (του γνωστού ήρωα της Λαυσαϊκής Ιστορίας) απέναντι από τον Ιππόδρομο. Ανάμεσά τους και ο χρυσελεφάντινος Δίας της Ολυμπίας. Τι απέγινε; Κόπηκε, μάλλον -οι πηγές δεν το λένε- σε χρυσά νομίσματα. Η κλασική αρχαιότητα με τα αριστουργήματα που είχε συγκεντρώσει ο Μέγας Κωνσταντίνος γινόταν σκάνδαλο πολυτέλειας. Είναι οι οικονομικές βάσεις της εικονομαχίας που προωθεί ο λαϊκισμός αλλά και η ανάγκη.
Τον 6ο αιώνα, όταν ο Ιουστινιανός ομογενοποίησε ακόμη περισσότερο το πολυθρησκευτικό κράτος, ενισχύοντας την Εκκλησία και τον τοπικό επίσκοπο, η φύση συναγωνιζόταν να το καταστρέφει. Σεισμοί, λιμοί, πανώλης… Σε αντίσταση αυτών ο Ιουστινιανός έκτισε την ανυπέρβλητη Αγία Σοφία, ορίζοντας την υπέρτατη πνευματική αξία, στάδιο αγώνων ενός λαού, μιας πάλαι ποτέ οικουμενικής πρωτεύουσας. Ταυτόχρονα όμως ήταν και σημείον αντιλεγόμενον μίας κοινωνίας που εμπιστευόταν το απόλυτο του Θεού, αλλά είχε την ατυχία να φαντάζεται ότι κάτι ανάλογο ήταν η εξουσία που αντιπροσώπευε την ενυπόστατη Σοφία. Οι προθέσεις της εξουσίας μπορεί να ήταν ειλικρινείς, αλλά τα προβλήματα ανώτερα των δυνατοτήτων της.
Η παράδοση θέλει την Αγία Σοφία να ιδρύεται το 326 (θεμελίωση ή υλοποίηση προγράμματος) από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Εργο που έφερε εις πέρας ο γιος του Κωνστάντιος Β΄ τελώντας τα εγκαίνια στις 15 Φεβρουαρίου 360.
Ο ναός αυτός όμως καταστράφηκε το 404 στα πλαίσια μίας γενικής αντιπαράθεσης λαϊκών στρωμάτων με την εξουσία. Κτίζεται εκ νέου και εγκαινιάζεται στις 10 Οκτωβρίου 415.
Ο δεύτερος ναός καταστράφηκε από τους στασιαστές του 532, αλλά ο Ιουστινιανός με ένα πενταετές πρόγραμμα τον εγκαινίασε στις 27 Δεκεμβρίου 537. Ηταν θαύμα νέας τεχνολογίας και αισθητικής, ο μεγαλύτερος που έγινε ποτέ στο ρωμαϊκό κράτος. Τις όποιες ατέλειες συμπλήρωσε ένας ισχυρός σεισμός, οπότε ο ναός ανακαινίσθηκε και εγκαινιάσθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 562.
Οι τρεις διαδοχικοί ναοί εγκαινιάζονταν σε επίσημες ρωμαϊκές γιορτές από τις οποίες προσλάμβαναν ένα επιπλέον νόημα που βοηθούσε λαούς με προχριστιανικά πρότυπα να δεχθούν καλύτερα το Νέο:
1. Την 15η Φεβρουαρίου (360) ήταν τα Lupercalia, μία λατρεία της ρωμαϊκής Λύκαινας, μυθικής τροφού του Ρωμύλου, καθαρτική γιορτή της γονιμότητας των κοπαδιών, της οικογένειας, συνειρμός που οδηγούσε στη νέα ποίμνη της Εκκλησίας, στον πολλαπλασιασμό της.
2. Τη 10η-11η Οκτωβρίου (415) εορτάζονταν τα Meditrinalia, γιορτή του νέου τρύγου που υποδήλωνε πλέον το νέο κρασί της Εκκλησίας.
3. Την 23η Φεβρουαρίου (532) ήταν η γιορτή Τerminalia, αφιερωμένη στον θεό Terminus των ορίων (όρων) που χώριζαν τα χωράφια, ο οποίος μεθερμηνεύεται στη στερέωση, στο στερεό έδαφος της πίστεως, αλλά και στο πεπρωμένο της Ρώμης. Η 27η Δεκεμβρίου (537) εξαίρει την ενυπόστατη Σοφία, τους πρώτους αθλητές της Πίστεως πρωτομάρτυρα Στέφανο και τους πρωτοκορυφαίους Πέτρο και Παύλο. Η 23η Δεκεμβρίου (562) εξήρε την παραμονή των Χριστουγέννων, αλλά και συνέπιπτε με τα Saturnalia που ήταν μία χειμωνιάτικη ευωχία αλλά αναφερόταν και στην κατάργηση των τάξεων, στην αδελφοσύνη.
Τα διαδοχικά εγκαίνια δείχνουν τη σταθερή πολιτική των αυτοκρατόρων, του Συμβουλίου και των εκκλησιαστικών παραγόντων, να διατηρούν το απόλυτο κέντρο της αυτοκρατορίας υπεράνω υποψίας, ανταγωνισμών και κριτικής, για την ανανέωση του κόσμου τους. Δεν μπορούσαν να παραβλέψουν το παρελθόν της Ρώμης που δεν τραβούσε πια, αλλά όφειλαν να το επεξεργαστούν σε μία καινούργια σύνθεση, ένα νέο νόημα για να μπορεί να συνεχίσει να ζει ο κόσμος. Ούτε το παρελθόν μπορούσε να καθηλώνει το μέλλον πίσω, ούτε το μέλλον να εξελίσσεται άναρχα και αυτόνομα. Η μέση λύση ήταν μία καλή ευκαιρία να δοθεί διέξοδος. Η ανανέωση (renovatio) θα ερχόταν με συνένωση παλαιού και νέου αλλά στα πλαίσια της λογικής. Κι ο κόσμος ενωμένος να πορεύεται στον χρόνο με ασφάλεια. Ιδανική πολιτεία αλλά το κακό της φύσεως από τη μία μεριά, ο λαϊκισμός από την άλλη για να καλυφθεί η ανέχεια, την μετέτρεπαν σε στόχο κοινωνικών ανταγωνισμών.
