Του Μητροπολίτη Καισαριανής, Βύρωνος και Υμηττού κ. Δανιήλ
Η νηστεία συνίσταται στη στέρηση από κάθε τροφή και ποτό, ενδεχομένως και από τις σεξουαλικές σχέσεις, για μία ή περισσότερες μέρες.
Μερικοί σήμερα ακόμη κι αν είναι χριστιανοί, δεν την εκτιμούν διόλου. Μπορεί να αναγνωρίζουν την αξία του μέτρου στη χρήση του ποτού και του φαγητού, η νηστεία όμως τους φαίνεται επικίνδυνη για την υγεία και δεν αντιλαμβάνονται καθόλου την πνευµατική της χρησιμότητα. Η στάση αυτή είναι εντελώς αντίθετη προς τη στάση που οι ιστορικοί των θρησκειών διαπιστώνουν σχεδόν παντού. Η νηστεία κατέχει σηµαντική θέση στα διάφορα θρησκεύµατα, για λόγους ασκήσεως, καθάρσεως, πένθους, ικεσίας. Στο Ισλάμ π.χ. είναι το κατεξοχήν µέσο για να αναγνωρίσει κανείς την θεία υπερβατικότητα. Η Αγία Γραφή στην οποία στηρίζεται η πράξη της Εκκλησίας, συμπίπτει στο θέμα αυτό με όλα τα άλλα θρησκευτικά ρεύματα, αλλά καθορίζει με ακρίβεια το νόηµα της νηστείας και κανονίζει την εφαρμογή της. Μαζί με την προσευχή και την ελεημοσύνη, τη θεωρεί µία από τις πιο ουσιώδεις πράξεις που εκφράζουν ενώπιον του Θεού την ταπεινοφροσύνη, την ελπίδα και την αγάπη του ανθρώπου.
1. Το νόημα της νηστείας
Αφού ο άνθρωπος είναι ψυχή και σώμα, δεν θα χρησίμευε σε τίποτα να φανταστεί κανείς µία θρησκεία καθαρά πνευματική: η ψυχή, για να ενεργήσει υπεύθυνα χρειάζεται τις πράξεις και τις στάσεις του σώματος. Η νηστεία, που συνοδεύεται πάντα από την ικετήρια προσευχή, χρησιμεύει για να εκφράσει την ταπεινότητα µπροστά στον Θεό: νηστεύω σηµαίνει ταπεινώνω την ψυχή µου[1]. Η νηστεία λοιπόν δεν είναι ασκητικό κατόρθωμα ούτε έχει σκοπό να δημιουργήσει κάποια κατάσταση ψυχολογικού ή θρησκευτικού ενθουσιασμού. Τέτοιες χρήσεις της νηστείας αναφέρονται βέβαια στην ιστορία των θρησκειών. Στην Αγία Γραφή όμως, όταν κάποιος αρνείται να φάει µία ολόκληρη μέρα[2], μολονότι θεωρεί την τροφή ως δώρο του Θεού[3], η στέρηση αυτή είναι µία θρησκευτική πράξη που τα κίνητρά της πρέπει να κατανοηθούν σωστά. Το ίδιο ισχύει και για την αποχή από τις συζυγικές σχέσεις[4].
Στρέφεται κανείς προς τον Κύριο[5] με διάθεση εξαρτήσεως και ολοκληρωτικής εγκαταλείψεως: α) πριν αναλάβει ένα δύσκολο έργο[6], β) για να επικαλεστεί τη συγγνώμη για κάποιο σφάλμα[7], γ) για να ζητήσει την ίαση[8], δ) για να θρηνήσει σε περίπτωση ενταφιασμού[9] ή χηρείας[10] ε) µετά από µία εθνική συμφορά[11], στ) για να επιτύχει την κατάπαυση μιας θεοµηνίας[12], ζ) για να δεχτεί τον θείο φωτισμό[13], η) για να περιμένει τη χάρη που απαιτείται για την εκπλήρωση κάποιας αποστολής[14], θ) για να ετοιμαστεί για τη συνάντηση με τον Θεό[15].
Οι ευκαιρίες και τα κίνητρα ποικίλλουν. Σ᾽ όλες τις περιπτώσεις όμως εκείνο που ενδιαφέρει είναι να τοποθετηθεί κανείς με πίστη σε µία κατάσταση ταπεινοφροσύνης, ώστε να δεχτεί την ενέργεια του Θεού και να σταθεί ενώπιόν Του. Αυτή η σοβαρή πρόθεση αποκαλύπτει το νόηµα των σαράντα ημερών που πέρασαν χωρίς τροφή ο Μωυσής[16] και ο Ηλίας[17]. Οσο για τις σαράντα ημέρες του Ιησού στην έρημο, που ακολουθούν το πρότυπο αυτών των δύο περιπτώσεων, σκοπός τους δεν είναι να Τον προετοιµάσουν για να δεχτεί το Πνεύμα του Θεού, αφού ο ίδιος είναι πλήρης Πνεύματος[18]. Το Πνεύμα τον οδηγεί σ’ αυτή τη νηστεία για να εγκαινιάσει τη µεσσιανική του αποστολή με µία πράξη εγκαταλείψεως γεµάτη εμπιστοσύνη στον Πατέρα του[19].
2. Η πρακτική της νηστείας
Το Ιουδαϊκό εορτολόγιο γνώριζε µία «μεγάλη νηστεία» την ημέρα του Εξιλασμού[20]. Η τήρησή της αποτελούσε όρο για να ανήκει κανείς στον λαό του Θεού[21]. Υπήρχαν κι άλλες συλλογικές νηστείες στις επετείους των εθνικών συμφορών. Ακόμα, οι ευσεβείς Ιουδαίοι νήστευαν από προσωπική ευλάβεια[22], όπως π.χ. οι µαθητές του Ιωάννη του Βαπτιστή και οι Φαρισαίοι[23], µερικοί από τους οποίους νήστευαν δύο φορές την εβδομάδα[24]. Ετσι προσπαθούσαν να εκπληρώσουν ένα από τα στοιχεία της δικαιοσύνης όπως την καθόριζαν ο Νόμος και οι Προφήτες. Αν ο Ιησούς δεν ορίζει µία τέτοια τακτική στους µαθητές Του[25], δεν σηµαίνει ότι περιφρονεί ή ότι θέλει να καταλύσει αυτή τη δικαιοσύνη. Αλλά έρχεται για να την «πληρώσει», γι’ αυτό και απαγορεύει να την διατυµπανίζουν και καλεί να την ξεπεράσουν σε ορισμένα σημεία[26]. Ο Ιησούς επιμένει περισσότερο στην απαγκίστρωση από τα πλούτη[27], στην εκούσια εγκράτεια[28], και κυρίως στην αυταπάρνηση και στην άρση του σταυρού[29].
Η νηστεία πράγματι, δεν εφαρμόζεται χωρίς ορισμένους κινδύνους: κίνδυνος τυπολατρίας, που την έχουν καταγγείλει ήδη οι Προφήτες[30], κίνδυνος υπεροψίας και επιδείξεως, αν νηστεύει κανείς «όπως φανή τοις ανθρώποις»[31]. Για να είναι αρεστή στο Θεό, η αληθινή νηστεία πρέπει να είναι ενωμένη µε την αγάπη για τον πλησίον και να περιέχει την αναζήτηση της αληθινής δικαιοσύνης[32]. Ετσι δεν μπορεί να διαχωριστεί ούτε από την ελεημοσύνη ούτε από την προσευχή. Τέλος, πρέπει να νηστεύει κανείς για την αγάπη του Θεού[33]. Γι’ αυτό ο Ιησούς μάς καλεί να νηστεύουµε με απόλυτη διακριτικότητα: γνωστή µόνο στον Θεό, αυτή η νηστεία θα είναι η καθαρή έκφραση της ελπίδας σ’ αυτόν, µία νηστεία ταπεινή, που θ’ ανοίξει την καρδιά στην εσωτερική δικαιοσύνη, έργο του Πατέρα που βλέπει και ενεργεί «εν τω κρυπτώ»[34].
Η αποστολική Εκκλησία διατήρησε σχετικά με τη νηστεία τις συνήθειες του Ιουδαϊσμού, που επιτελούνται όμως µε το πνεύμα που καθόρισε ο Ιησούς. Οι Πράξεις των Αποστόλων μνημονεύουν λατρευτικές τελετουργίες που περιλαµβάνουν νηστεία και προσευχή[35]. Ο απόστολος Παύλος, στη διάρκεια του εξαντλητικού ιεραποστολικού του μόχθου, δεν αρκείται στην πείνα και στη δίψα που του επιβάλλουν οι περιστάσεις, αλλά προσθέτει και τις συχνές νηστείες[36].
Η Εκκλησία έμεινε πιστή σ’ αυτή την παράδοση, προσπαθώντας με την άσκηση της νηστείας να οδηγήσει τους πιστούς σ’ ένα ολοκληρωτικό άνοιγµα στη χάρη του Κυρίου, ενώ αναμένουν την επάνοδό Του. Γιατί αν η πρώτη έλευση του Ιησού εκπλήρωσε την προσδοκία του Ισραήλ, ο χρόνος που ακολουθεί µετά την ανάστασή Του δεν είναι ο καιρός της ολοκληρωμένης χαράς, στη διάρκεια του οποίου να µην χρειάζεται καµία πράξη µετάνοιας. Ο Ιησούς, υποστηρίζοντας ενάντια στους Φαρισαίους τους Μαθητές του, που δεν νήστευαν, είπε ο ίδιος: «μη δύνανται οι υιοί του νυμφώνος, εν ω ο νυμφίος µετ’ αυτών εστι, νηστεύει· ελεύσονται δε ημέραι όταν απαρθή απ’ αυτών ο νυµφίος, και τότε νηστεύσουσιν εν εκείναις ταις ημέραις»[37]. Η αληθινή νηστεία λοιπόν αφορά την πίστη, είναι η στέρηση της θέας του Αγαπημένου και η συνεχής αναζήτησή Του. Περιμένοντας την επάνοδο του Νυμφίου, η νηστεία που γίνεται με μετάνοια έχει τη θέση της στη ζωή της Εκκλησίας.
[1] Λευ 16, 29.31
[2] Λευιτικό 20, 26. Β΄ Βασιλειών 12, 16 εξ. Ιωάννου 3,7
[3] Δευτερονόμιο 8, 3
[4] Ιωήλ 2, 16
[5] Δανιήλ 9, 3: Α΄ Εσδρας 8, 21
[6] Κριτών 20, 26. Εσθήρ 4, 16
[7] Γ΄ Βασιλειών 21, 27
[8] Β΄ Βασιλειών 12, 16.22
[9] Α΄ Βασιλειών 31, 13. Β΄ Βασιλειών 1, 12
[10] Ιουδίθ 8, 5. Λουκά 2, 37
[11] Α΄ Βασιλειών 7, 6. Β΄ Βασιλειών 1, 12. Βαρ 1, 5. Ζαχαρίου 8, 19
[12] Ιωήλ 2, 12-17. Ιουδίθ 4, 9-13
[13] Δανιήλ 10,12
[14] Πράξεων 13, 2 εξ.
[15] Εξόδου 34, 28. Δανιήλ 9, 3
[16] Εξόδου 34, 28
[17] Γ΄ Βασιλειών 19, 8
[18] Λουκά 4, 1
[19] Ματθαίου 4, 1-4
[20] Βλ. Πράξεων 27, 9
[21] Λευιτικού 23, 29
[22] Λουκά 2, 37
[23] Μάρκου 2, 18
[24] Λουκά 18, 12
[25] Μάρκου 2, 18
[26] Ματθαίου 5, 17.20 και 6, 1
[27] Ματθαίου 19, 21
[28] Ματθαίου 19, 12
[29] Ματθαίου 10, 38-39
[30] Αμώς 5, 21. Ιερεμίου 14, 12
[31] Ματθαίου 6, 16
[32] Ησαΐου 58, 2-11
[33] Ζαχαρίου 7, 5
[34] Ματθαίου 6, 17 εξ.
[35] Πράξεων 13, 2 εξ. 14, 23
[36] Προς Κορινθίους Β΄, 6, 5. 11, 27
[37] Μάρκου 2, 19 εξ. πρλ.
