Οι Βαλκάνοι προσκυνητές σε μεγάλα μοναστικά κέντρα του ελληνικού χώρου, για τους οποίους έγινε λόγος στο προηγούμενο σχετικό άρθρο μας, μεταφέρουν, τόσο στην ιδιωτική – οικιακή, όσο και στην δημόσια – ενοριακή λατρεία και εθιμοταξία τους μορφές που συχνά συνάντησαν στις μονές που επισκέφθηκαν, και οι οποίες του εντυπωσίασαν ιδιαίτερα. Τρόποι ατομικής και συλλογικής λατρείας, αντιλήψεις και νοοτροπίες, λατρευτικές μορφές όπως οι μοναστηριακής τάξης ακολουθίες, οι ολονυκτίες και οι κοινές συνεστιάσεις των πιστών μετά την λατρεία σε κοινές επίσης «τράπεζες», αποτελούν ορισμένα από τα μοναστηριακά στοιχεία που διαπιστώνεται καθημερινά ότι διαδίδονται και υιοθετούνται από τους πιστούς, τόσο στον ελληνικό, όσο και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο.
Ας δούμε ορισμένα παραδείγματα τέτοιων πάνδημων προσκυνημάτων από ορθοδόξους χριστιανούς των Βαλκανίων σε προσκυνηματικά κέντρα της Ελλάδας. Σε μια περίπτωση, τον Μάιο του 2023, σύμφωνα με σχετική διαδικτυακή ανάρτηση, «οι συμμετέχοντες του προσκυνηματικού κινήματος Vidovdan, με την ευλογία του Πατριάρχη Σερβίας Πορφυρίου, ξεκίνησαν από την πρωτεύουσα της Σερβίας πορεία προς το Άγιο Όρος. Σύμφωνα με τη σερβική εφημερίδα ‘Βραδινές Ειδήσεις’ … Οι συμμετέχοντες στη λιτανεία σχεδιάζουν να διανύσουν 1.100 χιλιόμετρα (μέσω Σερβίας, Σκοπίων και Ελλάδας), τερματίζοντας το ταξίδι τους στο Άγιο Όρος στη γιορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου». Εν προκειμένω, η πορεία προς το Άγιο Όρος δεν είναι τυχαία. Αντανακλά το στερεότυπο ότι στις αθωνικές μονές διασώζεται γνήσια και ανόθευτη, απολύτως αυθεντική, η ορθόδοξη πίστη, ζωή και λατρεία, κι αυτό αποτελεί μία ακόμη επίδραση προς τους ορθοδόξους των Βαλκανίων, η οποία έχει τον χαρακτήρα δικτύου.
Το τυπικό τέτοιων οργανωμένων προσκυνημάτων, στα οποία συχνά συμμετέχουν και σημαίνουσες προσωπικότητες της δημόσιας και της εκκλησιαστικής ζωής των επιμέρους βαλκανικών λαών, περιλαμβάνει περιήγηση σε αρκετά μοναστήρια, και συναντήσεις με προσωπικότητες της Αθωνικής Πολιτείας. Χαρακτηριστική εν προκειμένω είναι η περιγραφή ενός τέτοιου προσκυνήματος, που πραγματοποίησε το 2015 βουλγαρική αντιπροσωπεία στο Άγιο Όρος, σύμφωνα με σχετική ανάρτηση του διαδικτύου: «Προσκύνημα ενοριτών από τη Σόφια, της Πατριαρχικής Αντιπροσωπείας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στη Σόφια και του προσωπικού της Ρωσικής Πρεσβείας στη Βουλγαρία έγινε μεταξύ 3-5 Ιουλίου 2015 στους ιερούς τόπους του Αγίου Όρους. Η ομάδα των προσκυνητών που απαριθμούσε 50 άτομα – άνδρες, γυναίκες και παιδιά – περιελάμβανε επίσης εργαζόμενους της εταιρείας ‘Lukoil Bulgaria’, κληρικό της Αρχιεπισκοπής Κισινάου τον ιερέα Timush Fock και πολλούς προσκυνητές από τη Μολδαβία. Την πρώτη μέρα οι προσκυνητές έπλευσαν με το πλοίο κατά μήκος της ακτής του Αγίου Όρους, και προσκύνησαν τα ιερά, τα οποία έφεραν οι μοναχοί από την Ιερά Μονή Ξενοφώντος. Στο πλοίο, μεταφέρθηκαν κομμάτι Τιμίου Ξύλου, τα λείψανα των Αγίων Αποστόλων, το κεφάλι του ιερού Προτομάρτυρος και Αρχιδιάκονου Στέφανου, το δεξί χέρι του Αγίου Γεωργίου, τα λείψανα της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Μαρίνας και άλλα. Την επόμενη μέρα, οι προσκυνητές συμμετείχαν στη Θεία Λειτουργία στο μοναστήρι της Ξενοφώντος, και επισκέφθηκαν τα μοναστήρια Παντελεήμονος, Αγίου Ανδρέα, Βατοπεδίου και Ιβήρων. Την ίδια μέρα οι προσκυνητές επισκέφθηκαν τη διοικητική πρωτεύουσα του Αγίου Όρους στις Καρυές. Την επόμενη μέρα, Κυριακή, οι προσκυνητές από τη Σόφια παρακολούθησαν την Θεία Λειτουργία στην Ιερά Μονή Ξενοφώντος. Την ίδια μέρα, οι προσκυνητές επέστρεψε στη Σόφια παίρνοντας μαζί ένα αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας του Αγίου Γεωργίου».
Το αντίγραφο της εφέστιας εικόνας της μονής Ξενοφώντος που πήραν μαζί τους οι προσκυνητές, αποτελεί όχι μόνο μνημονικό τόπο του προσκυνήματος, αλλά και σημείο για την μεταφορά τελετουργικών και λατρευτικών πράξεων στον τόπο καταγωγής των προσκυνητών, σύμφωνα με όσα προαναφέρθηκαν. Τις περισσότερες φορές πρόκειται για οργανωμένα σε ενοριακή βάση προσκυνήματα, που έχουν τόσο προσκυνηματικό όσο και τουριστικό χαρακτήρα, και που βέβαια στοχεύουν και στη μύηση των προσκυνητών στις συνθήκες, τις ιδιαιτερότητες, την πνευματικότητα και την λατρευτική ζωή των μονών που επισκέπτονται. Και αυτά τα στοιχεία μεταφέροντας στην λατρευτική ζωή των πατρίδων τους, μετά την επιστροφή τους, συντελούν στην διάχυση των πολιτιστικών προτύπων που αφορούν την λαϊκή θρησκευτικότητα από τον ελληνικό στον υπόλοιπο βαλκανικό χώρο.
Συνεπώς, οι συγκεκριμένες προσκυνηματικές τελετουργίες λειτουργούν ως δίκτυο επικοινωνίας και επαφής μεταξύ των πιστών στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Επαναλαμβάνουν δηλαδή την τελετουργική και λατρευτική λειτουργικότητα των καθιερωμένων προσκυνηματικών δικτύων του χριστιανικού χώρου, πρότυπο των οποίων υπήρξαν οι αρχικές προσκυνηματικές εξορμήσεις στους Αγίους Τόπους, ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, και ως τις μέρες μας, που ανάλογες και συγκρίσιμες λειτουργικότητες παρουσιάζουν στη συστηματική λαογραφική εξέτασή τους.
