Του Μ. Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Τα Χριστούγεννα, η πρώτη μεγάλη εορτή του Δωδεκαημέρου, τιμάται ιδιαιτέρως από τον ελληνικό λαό, με πλήθος εθίμων και λατρευτικών συνηθειών. Μερικές από τις συνήθειες αυτές, ορισμένες ξεχασμένες πια, θα αναφέρουμε καθώς βρισκόμαστε στη χριστουγεννιάτικη εορταστική ατμόσφαιρα. Οι παραμονές της εορτής χαρακτηρίζονται για τη σφαγή του οικόσιτου χοίρου, με το κρέας και το λίπος του οποίου κάλυπταν τις ανάγκες του οικογενειακού τραπεζιού τις ημέρες των εορτών, αλλά και ύστερα από αυτές.
Την παραμονή ζυμώνονται οι τελετουργικοί άρτοι των Χριστουγέννων, τα χριστόψωμα, οι πίτες και τα κουλούρια, με πλουμίδια από ζυμάρι, που συχνά συμβολίζουν τα ζώα του σπιτιού και τις επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων του, ώστε να ευλογηθούν και αυτά από τη γέννηση του Χριστού. Στη Δαμασκηνιά της Κοζάνης, τα κουλούρια για τα ζώα έχουν σχήμα ζυγού και τα διατηρούν όλο τον χρόνο, ενώ αλλού θρυμματίζουν τα χριστουγεννιάτικα κουλούρια που πλάθουν για τα ζώα και τα αναμειγνύουν στην τροφή τους, ώστε να τα γευτούν και αυτά και να ευλογηθούν αναλόγως.
Το βράδυ της παραμονής στη Θράκη έστρωναν πανηγυρικό νηστήσιμο και ανάλαδο τραπέζι, στο οποίο παρέθεταν εννιά ειδών φαγητά, κατά κανόνα πολυσπόρια διαφόρων καρπών και οσπρίων, το οποίο ευλογούσε ο πατέρας θυμιάζοντάς το με ένα κεραμίδι και κάρβουνα από την οικογενειακή εστία, και κατόπιν κάθονταν και έτρωγαν, ανταλλάσοντας κατάλληλες εορταστικές ευχές. Στη Νίσυρο, πάλι, τελούσαν τρισάγιο για τους νεκρούς, ενώ στο Λασίθι μετά το τρισάγιο κερνούσαν το εκκλησίασμα με φαγητό και κρασί, ως «μακαριά», για την ανάπαυση των ψυχών των προσφιλών τους νεκρών. Στην Ηπειρο το βράδυ της παραμονής έπιαναν τελετουργικά και το προζύμι της χρονιάς, απαγγέλλοντας σχετικές ευχές, από ένα κορίτσι αμφιθαλές.
Στο Κωστί της Θράκης θύμιαζαν το εορταστικό τραπέζι με το υνί από το αλέτρι, το οποίο κατόπιν τοποθετούσαν δίπλα στη φωτιά του τζακιού για το υπόλοιπο Δωδεκαήμερο. Στον Δρυμό της Μακεδονίας τοποθετούσαν το χριστόψωμο στο τραπέζι, μαζί με διάφορους καρπούς, νομίσματα και ένα ποτήρι κρασί, από το οποίο μεταλάμβαναν όλα τα μέλη της οικογένειας, ευχόμενα καταλλήλως για υγεία, καλή σοδειά και γονιμότητα. Στην Αιτωλία, πάλι, ο ιερέας περιερχόταν τα σπίτια του χωριού και τελούσε την ακολουθία του υψώματος της τραπέζης, κατά την οποία το χριστόψωμο κρατούσαν όλα τα μέλη της οικογένειας, και κατόπιν το έβαζε στο κεφάλι του και το έσπαγε, πραγματοποιώντας μαντεύματα για την ερχόμενη καλοκαιρινή σοδειά.
Συνηθισμένες, ιδίως στον βορειοελλαδικό χώρο, είναι και οι εθιμικές πυρές των Χριστουγέννων, που ανάβονται το βράδυ της παραμονής στην πλατεία του χωριού ή σε ύψωμα στην άκρη του, γύρω από την οποία οι κάτοικοι χορεύουν και τραγουδούν. Στον Πόντο, μάλιστα, σταύρωναν τη φωτιά αυτή με ένα φύλλο οξιάς και με κόκκινο κρασί, ενώ στη Σιάτιστα χόρευαν γύρω της. Το βράδυ της παραμονής είναι γνωστοί, από ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, οι αγερμοί των παιδιών, που με τα φανάρια τους περιέρχονταν όλα τα σπίτια του οικισμού, τραγουδώντας τα κάλαντα και δεχόμενα ως φιλοδώρημα χρήματα, προϊόντα και γλυκά, έθιμο που επιβιώνει έως τις μέρες μας, ακόμα και στα αστικά περιβάλλοντα.
Των ημερών χαρακτηριστικές επίσης είναι οι επισκέψεις, οι επίκαιρες ευχές, τα δώρα στους εορτάζοντες αλλά και μεταξύ συγγενών, καθώς και οι χοροί, ιδιωτικοί ή δημοτελείς. Ετσι ο λαός μας πανηγύριζε τη μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων παλαιότερα, ελληνορθόδοξα και σεβαστικά.
