Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης ,Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Η ελιά και το προϊόν της, το λάδι, από τις πρωταρχικές γι’ αυτό και ιερές τροφές του ανθρώπου, καθαγιάζονται στη λαϊκή θρησκευτική πράξη μέσω της χρήσης του σε μια σειρά από εθιμικές πράξεις. Με αγιασμένο λάδι αλείφεται το παιδί στη βάπτιση, αλλά και με λάδι επαλείφεται, σε πολλές ελληνικές περιοχές, το νεκρό σώμα πριν το σαβάνωμα, κατά τη διαδικασία της προετοιμασίας του λειψάνου. Μάλιστα κατά την βάπτιση τα πανιά που θα τυλίξουν το νεοβάπτιστο παιδί, τα «λαδόπανα», τα πλένουν κατόπιν στη θάλασσα, «σε σαράντα κύματα», ή τα καίνε ή τα προσφέρουν στο ναό, δεν τα χρησιμοποιούν όμως σε κοινή χρήση, λόγω της πίστης στην ιερότητα του λαδιού που χρησιμοποιήθηκε και στο οποίο έχουν εμποτιστεί.
Το λάδι ευλογείται, μαζί με το σίτο και τον οίνο, στις πανηγυρικές αρτοκλασίες, σχηματίζοντας την ιδέα στη λαϊκή θρησκευτική σκέψη για την ιερή αυτή τριάδα των πρωταρχικών και βασικών για τη διατήρηση της ζωής ειδών διατροφής. Το λάδι καίει στα καντήλια των αγίων, αλλά και στην ακοίμητη κανδήλα της αγίας τράπεζας κάθε ναού, και από αυτά χρησιμοποιείται από τους πιστούς για ιαματικές απαλείψεις, που ιώνται και εξαγιάζουν.
Το λάδι αποτελεί το βασικό συστατικό του μυστηρίου του ευχελαίου, που τελεί συχνά ο λαός σε περιπτώσεις ασθενειών, αλλά και σε αρχές πράξεων και δραστηριοτήτων. Η επάλειψη ή ακόμη και η μετάληψη με λάδι από το καντήλι αγίων ή από το ευχέλαιο αποτελεί βασική τελετουργική πρακτική της λαϊκής λατρείας, με ιαματικούς ή ευλογητικούς συνήθως σκοπούς στα διάφορα δε θρησκευτικά προσκυνήματα προσφέρεται στους πιστούς συσκευασμένο σε πλαστικά μπουκαλάκια λάδι «του αγίου», για να το πάρουν μαζί τους και να το χρησιμοποιήσουν σε παρόμοιες ανάγκες και περιστάσεις.
Επίσης, σε περιπτώσεις τρικυμίας συνήθιζαν οι ναυτικοί να χύνουν το καντήλι που έκαιγε μπροστά στο εικόνισμα του αγίου Νικολάου στη θάλασσα, πιστεύοντας ότι το λάδι θαυματουργικά θα καταπράυνε τα κύματα, με βάση την πάγια πίστη ότι το λάδι του καντηλιού έχει μέρος της θαυματουργικής δύναμης του αγίου, μπροστά στην εικόνα του οποίου έχει αναφτεί. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η χρήση με λάδι αποτελεί παλαιά λατρευτική και τελετουργική πρακτική, τόσο για τους αρχαίους λαούς, όσο και για τους Εβραίους, την οποία συνέχισαν και οι χριστιανοί, ήδη από τα αποστολικά χρόνια.
Ο βασιλικός πάλι έχει σημαντικό ρόλο στην ελληνική λαϊκή θρησκευτική παράδοση, αποτελεί δε ιερό φυτό για διάφορες θρησκείες της Ανατολής. Σύμφωνα με την ελληνική λαϊκή παράδοση, ο βασιλικός φύτρωσε πάνω στον τόπο όπου είχε θαφτεί ο Τίμιος Σταυρός, και η αγία Ελένη οδηγήθηκε στην αποκάλυψή του από το έντονο άρωμα του φυτού. Κατά την ίδια παράδοση, την ονομασία του το φυτό την πήρε από τη λέξη «βασιλιάς», με την οποία υποδηλώνεται η βασιλική ιδιότητα του Ιησού Χριστού.
Γι’ αυτό και ο βασιλικός χρησιμοποιείται σε διάφορα λατρευτικά έθιμα: κατά την εορτή των Θεοφανείων, για παράδειγμα, ο ιερέας ραίνει τους πιστούς με αγιασμό, βουτώντας ένα κλαδί βασιλικού μέσα στον Μεγάλο Αγιασμό της ημέρας. Κατά την εορτή της Υψώσεως του Τίμιου Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου, στους ναούς μοιράζεται βασιλικός, με τον οποίο στολίζουν τον δίσκο εντός του οποίου περιφέρει ο ιερέας τον Τίμιο Σταυρό στο ναό, και τον προσφέρει για προσκύνηση στους πιστούς. Για αυτό και την παραμονή της εορτής αυτής οι νοικοκυρές φέρνουν στην εκκλησία γλάστρες ή αγκαλιές βασιλικούς, «για το Σταυρό». Οι νοικοκυρές «αναπιάνουν» την ημέρα της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) το καινούριο προζύμι, με αγιασμό από το ναό και λίγο βασιλικό από τον δίσκο του Σταυρού (το «σταυρολούλουδο»), και φτιάχνουν ένα πρώτο ψωμί, που το μοιράζουν για το καλό στη γειτονιά. Στη Δυτική Μακεδονία μάλιστα, παλιότερα το ψωμί αυτό ήταν με περιποιημένα υλικά, το έλεγαν «μπογάτσα» και έβαζαν μέσα του ασημένιο σταυρουδάκι, σα να ήταν πρωτοχρονιάτικη πίτα.
Αυτή η διαδικασία παραλλάσσει από τόπο σε τόπο: στα χωριά του Πηλίου, για παράδειγμα, παίρνουν από ένα κλωναράκι βασιλικό από το στολισμένο σταυρό και το αφήνουν να μουσκέψει σε ένα βαζάκι με νερό για τρεις μέρες. Με τούτο το νερό, αφού το ζεστάνουν λίγο, και αλεύρι πλάθουν το προζύμι. Αυτό το πρώτο φύραμα, το φτιάχνουν αρκετά νερουλό, σα χυλό. Το αφήνουν μια μέρα σκεπασμένο και την επόμενη προσθέτουν νερό και αλεύρι, για να το αυξήσουν. Τη μεθεπομένη πάλι το ίδιο. Κι ύστερα, το αφήνουν σκεπασμένο δυο-τρεις μέρες, μέχρι να φουσκώσει και να είναι έτοιμο για την παρασκευή του ψωμιού.
Όσο για το βασιλικό που μοιράζουν στα πανέρια μετά τη λειτουργία της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, τον αποξηραίνουν και τον διατηρούν ως φυλαχτό στο οικιακό εικονοστάσι, πάνω από τα εικονίσματα. Σε πολλά χωριά της Θεσσαλίας το βασιλικό για το προζύμι οι γυναίκες τον παίρνουν από το στολισμένο δίσκο όπου βρίσκεται ο Τίμιος Σταυρός. Αυτόν το βασιλικό, μάλιστα, συχνά τον τοποθετούν σε ένα βαζάκι με νερό για να βγάλει ρίζες, ώστε να το φυτέψουνε ξανά κι από το ίδιο τούτο το φυτό να πάνε τα κλωναράκια την επόμενη χρονιά, κατά την ίδια εορτή, στο ναό.
Τα ματσάκια βασιλικών που μοιράζονται μετά το τέλος της λειτουργίας, τα κρατούνε φυλαχτό πάνω στο εικόνισμα. Γράφει χαρακτηριστικά ο Δ. Σ. Λουκάτος: «… Με το βασιλικό της Υψώσεως του Σταυρού (το σταυρολούλουδο) και με τον αγιασμό της μέρας αυτής φτιάχνουν το νέο προζύμι. Οι τρόποι παρασκευής του και η πίστη στη θαυματουργό δύναμη των ιερών αντικειμένων, φαίνονται στις εξής συνήθειες. Στον Κατάλακκο Λήμνου, “κάθε σπίτι, κάθε νοικοκυρά φέρνει ένα κουμάρ’ με νερό στην εκκλησιά ‘τ ‘αφήνουν στη μέση της εκκλησιάς, όπου γίνεται ο αγιασμός, και μετά το παίρνουν. Με τον αγιασμό αυτόν κάνουν το προζύμι της χρονιάς ‘ το κάνουν καινούριο. Το παλιό το σβουν ‘ το ζυμώνουν όλο την τελευταία βδομάδα».
Και ο Γ. Α. Μέγας προσθέτει: «εις την Κορώνην ‘κάνουν ζυμάρι και βάνουν απάνω το κλωνί το βασιλικό που παίρνουν του Σταυρού από την εκκλησά’ ως την άλλη μέρα φουσκώνει και γίνεται προζύμι από μόνο του. Το προζύμι αυτό 40 μέρες δεν το δανείζουν, και το πρώτο ψωμί που θα ζυμώσουν μ’ αυτό θα το κάνουν λειτουργιά και θα το μοιράσουν». Τα έθιμα αυτά καταδεικνύουν τη σπουδαία θέση του βασιλικού στη λαϊκή λατρευτική παράδοση και ζωή του ελληνικού λαού.
