Γράφει ο Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος, θέλοντας να αποτυπώσει σε μία ενιαία διατύπωση το νόημα της επαναστατικής δράσης των αγωνιστών της Σάμου, που είχαν καταφέρει να διατηρήσουν αδούλωτο το νησί τους σε όλη τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, παρά την εγγύτητα προς τις μικρασιατικές ακτές, έκλεισε στον παραπάνω στίχο τα δύο ουσιώδη συστατικά του αγώνα: την αρετή και την τόλμη. Στοιχεία που όταν συνδυάστηκαν οδήγησαν σε νίκες, και όταν αποχωρίστηκαν κατέληξαν σε πανωλεθρίες, όπως συνέβη στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, που οδήγησε σε αδυναμία ουσιαστικής αντιμετώπισης της εκστρατείας του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, που παραλίγο να σβήσει την Επανάσταση.
Αυτός ο συνδυασμός αποτελεί, κατ’ εμέ κριτή, το υπέρτατο μήνυμα των αγωνιστών του 1821 στον Ελληνισμό, διαχρονικά. Μήνυμα γραμμένο όχι με λέξεις, αλλά με αίμα και γεγονότα. Μήνυμα που συνδυάζει το φρόνημα με την πράξη, την αγωνιστική δράση με το ήθος, γι’ αυτό και έχει καθολική ισχύ και διαχρονική αξία, και μάλιστα όχι μόνο για τον ελληνικό, αλλά και για τους άλλους λαούς του κόσμου μας. Κι αυτό επειδή ούτε πράξεις μπορούν να ευδοκιμήσουν αν δεν στηρίζονται σε βάσεις ήθους, ούτε και το ιδεολογικό υπόβαθρο από μόνο του έχει αποτελεσματικότητα, αν δεν εκφραστεί και καθαγιαστεί με θυσίες, και βέβαια με μαρτυρικό αίμα.
Η διατύπωση αυτή, που έκτοτε επαναλαμβάνεται ευκαίρως ακαίρως σε διάφορες επετειακές περιστάσεις, αν αναλυθεί περικλείει όλα εκείνα που σε προηγούμενο κείμενό μας χαρακτηρίστηκαν ως «ελληνορθόδοξο ήθος» των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Περιλαμβάνει τις αρετές της φιλοπατρίας, της αγωνιστικότητας, της πίστης, της εθελοθυσίας, του αλτρουισμού, της διάθεσης προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο, του πατριωτισμού, της κοινωνικής και εθνικής υπευθυνότητας, της συλλογικότητας. Και ενσωματώνει, επίσης, την αδάμαστη βούληση για απελευθέρωση και αποκατάσταση της αδικίας, για μαχητικότητα και προσφορά, για υπέρβαση του εγώ και εγκόλπωση του εμείς. Και βέβαια όλα αυτά είχαν διαμορφωθεί αιώνες πριν τα πραγματοποιήσουν οι Έλληνες και τα συγκεφαλαιώσει ο ποιητής μέσα στην κοινοτική και ενοριακή ζωή των υποδούλων Ελλήνων, μέσα στην καθημερινότητά τους, και δια της προσπάθειάς τους να διατηρήσουν την εθνική, πολιτισμική και θρησκευτική τους ταυτότητα απέναντι σε επικυρίαρχο που σχεδίαζε συστηματικά την αλλοτρίωση και την αφομοίωσή τους.
Στη διαδικασία αυτή, πριν τους αγωνιστές του 1821, είχαν θητεύσει οι νεομάρτυρες και οι εθνομάρτυρες, αλλά και οι λαϊκοί ιεροκήρυκες, ακόμη και οι έμποροι και οι καπεταναίοι, που είχαν εξασφαλίσει την απαραίτητη υλική βάση για τον αγώνα που ερχόταν. Είχαν θητεύσει οι κληρικοί και οι δάσκαλοι, που συχνά μέχρις αυτοθυσίας πάσχιζαν ώστε οι υπόδουλοι να μην λησμονήσουν την ιστορία, τη θρησκεία και την καταγωγή τους, να μην χάσουν την ιδιοπροσωπία τους. Είχε συμβάλει και είχε μαθητεύσει σε αυτήν όλος ο λαός, όλοι οι απλοί άνθρωποι που αποτέλεσαν τον κύριο κορμό του αγωνιζόμενου έθνους, κρατώντας με θυσίες τις παραδόσεις και την πίστη τους, επαναλαμβάνοντας την ιστορία και διατηρώντας τη γλώσσα τους. Και έτσι εξασφαλίστηκε η αρετή που στήριξε την τόλμη, ώστε το επαναστατικό εγχείρημα να οδηγηθεί στην επιτυχία.
Πέρασαν από τότε διακόσια χρόνια και οι αγωνιστές του χθες έγιναν οι ήρωες του σήμερα. Ο Ελληνισμός πότε με αρετή και τόλμη, και πότε χωρίς αυτές, αντιμετώπισε τις εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες, και ονόμασε εποποιίες τις επιτυχίες του και καταστροφές τις αποτυχίες του. Αντιμετώπισε λιμούς, λοιμούς, σεισμούς, καταποντισμούς, επιδρομές αλλοφύλων και εμφυλίους πολέμους, άλλοτε με αρετή και τόλμη και άλλοτε χωρίς. Κατάφερε να μεγαλώσει το κράτος, και εν μέρει επέτυχε να μην μικρύνει την πατρίδα, καθώς αποτελεί ευτύχημα μάλλον το γεγονός ότι τελικά το έθνος δεν καταφέραμε να το κλείσουμε στα ασφυκτικά όρια της επικράτειας. Και σήμερα, δύο αιώνες μετά, αναστοχάζεται, προβληματίζεται, πανηγυρίζει και αναπολεί, με αφορμή την εύσημη επέτειο.
Τί όμως έχει μείνει από το 1821 και πού θα καταλήξουμε κι εμείς στους φετινούς εορτασμούς μας; Μόνον αυτές οι δύο λέξεις του Ανδρέα Κάλβου αν μείνουν, η αρετή και η τόλμη, που στον τελεσφόρο συνδυασμό τους υποθάλπουν την ελευθερία, το νόημα της Επανάστασης θα είναι εντελές για όλους εμάς και για τους επιγενομένους. Ποιά άραγε είναι η χρησιμότητα της ιστορίας αν δεν οδηγεί σε διδακτικά συμπεράσματα για το μέλλον, και ποιό θα είναι το νόημα των πανηγυρισμών, αν δεν μας δείξουν ασφαλείς δρόμους για τη συνέχεια;
Αν λοιπόν δούμε κριτικά το παρελθόν, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι το μήνυμα του 1821 σε μας σήμερα, αλλά και στους απογόνους μας αύριο, δεν μπορεί παρά να συμπυκνωθεί στον καλβικό στίχο, που μάλιστα έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς από το παράδειγμα της αδούλωτης Σάμου το εμπνεύσθηκε ο ποιητής: «θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία». Ας το αναλύσουμε, ας το ενστερνιστούμε κι ας το εφαρμόσουμε. Γιατί σε αυτές τις έξι λέξεις «οι νόμοι και οι προφήται κρέμανται».
