Toυ π. Αντώνιου Χρήστου
Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε (όσο βέβαια είναι δυνατόν να χωρέσει ένα τέτοιο εγχείρημα σε ένα κείμενο περιορισμένης έκτασης) την Αγία Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Στην καθομιλουμένη, ο πολύς κόσμος την ονομάζει απλώς Σαρακοστή και αποτελεί για τον κάθε πιστό την αρχαιότερη και αυστηρότερη περίοδο νηστείας, ασκητικής και εγκράτειας της Εκκλησίας.
Στο ερώτημα «γιατί τόσες ημέρες» ζωντανή απάντηση και παράδειγμα αποτελεί ο ίδιος ο Χριστός μας, ο οποίος μετά τη βάπτισή Του στον Ιορδάνη ποταμό και πριν από την έναρξη της δημόσιας δράσης Του αποσύρθηκε στην έρημο, όπου νήστευε 40 ολόκληρες ημέρες και νύχτες (Ματθ. 4,1-4,2).
Το όνομα «Σαρακοστή» λοιπόν είναι πασιφανές ότι αναφέρεται στις σαράντα ημέρες νηστείας-προετοιμασίας των πιστών για να εισαχθούν και να βιώσουν τα Πάθη και την Ανάσταση του Σωτήρος Χριστού κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα. Η Σαρακοστή ξεκινά από την Καθαρά Δευτέρα και ολοκληρώνεται την Παρασκευή πριν από το Σάββατο του Λαζάρου. Τις ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής, από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή κάθε εβδομάδας, τηρείται αυστηρή νηστεία-ξεροφαγία, δηλαδή φυτικές τροφές χωρίς έλαιο. Εξαίρεση γίνεται μόνο στη γιορτή των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, όπου καταλύεται το λάδι, καθώς και στην εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, όπου καταλύεται το ψάρι, όποια μέρα και να γιορταστεί. Μόνο κατά τα Σάββατα και τις Κυριακές της περιόδου αυτής έχουμε κατάλυση οίνου και ελαίου.
Εκτός από τις διατροφικές συνήθειες και το τυπικό της Εκκλησίας μας, η Σαρακοστή διαφοροποιείται αισθητά σε σχέση με τις επόμενες ημέρες του χρόνου. Οι Ακολουθίες είναι περισσότερες, πυκνότερες και μεγαλύτερες σε διάρκεια από ό,τι συνήθως. Το βιβλικό στοιχείο και τα αναγνώσματα επίσης πλεονάζουν. Τα θέματα της μετάνοιας, του πένθους, της κάθαρσης και της επιστροφής κυριαρχεί. Το ψάλσιμο είναι πιο κατανυκτικό, όπως και γενικότερα οι Ακολουθίες αυτής της περιόδου. Ακόμη και τα άμφια των κληρικών και της Αγίας Τραπέζης από άσπρα γίνονται πορφυρά (αυτό είναι το Ορθόδοξο χρώμα κανονικά, αλλά συνήθως στις ενορίες και στους ιερείς έχει επικρατήσει να φορούν μοβ).
Τα θέματα της μετάνοιας, του πένθους, της κάθαρσης και της επιστροφής κυριαρχεί. Το ψάλσιμο είναι πιο κατανυκτικό, όπως και γενικότερα οι Ακολουθίες αυτής της περιόδου
Αναλυτικότερα: Οι Εσπερινοί την Κυριακή λέγονται «κατανυκτικοί» διότι ψέλνονται κατανυκτικά τροπάρια από το Τριώδιο και μετά την είσοδο έχουμε τη μετάβαση από το χαρούμενο της Ανάστασης της Κυριακής στον πένθιμο χαρακτήρα. Χαρακτηριστικός είναι ο Εσπερινός της Κυριακής της Τυρινής -όταν ουσιαστικά εισερχόμαστε στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή-, γνωστότερος ως Εσπερινός της Συγγνώμης, όπου ο επίσκοπος, οι ιερείς και οι πιστοί συγχωρούνται μεταξύ τους, για να ξεκινήσουν με συγχωρητικότητα και ενότητα αυτή την ευλογημένη περίοδο. Σε πολλές Μητροπόλεις γίνονται σχετικές ομιλίες από τον επίσκοπο ή τους ορισθέντες ιερείς, αναπτύσσοντας σχετικά με την περίοδο θέματα.
Το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος και οι Ώρες όπως πάντα είναι στις Ακολουθίες του νυχθημέρου, αλλά με άλλη διάταξη και περισσότερα καθίσματα του ψαλτηρίου, καθώς, ενώ τον υπόλοιπο χρόνο το ψαλτήρι διαβάζεται μία φορά τμηματικά, στη Μ. Σαρακοστή ανακεφαλαιώνεται δύο φορές (δυστυχώς στις περισσότερες ενορίες αυτά σήμερα τα καταλιμπάνουν).
Τα Μεγάλα Απόδειπνα είναι οι καθημερινές Εσπερινές Ακολουθίες από Δευτέρα έως Πέμπτη, οι οποίες περιέχουν Ψαλμούς που διαβάζονται, ωραιότατα και ποικίλα μικρά τροπάρια, που ψάλλονται αντιφωνικά, και ευχές που αναγιγνώσκονται από τον ιερέα. Μια ωραιότατη Ακολουθία περιέχει και το γνωστότατο τροπάριο: «Κύριε των Δυνάμεων, μεθ᾿ ημών γενού, άλλον γαρ εκτός Σου βοηθόν εν θλίψεσιν ουκ έχομεν. Κύριε των Δυνάμεων, ελέησον ημάς». Προ του τέλους αναγιγνώσκεται η ευχή του Αγίου Εφραίμ: «Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου, πνεύμα αργίας, περιεργείας, φιλαρχίας και αργολογίας μη μοι δος. Πνεύμα δε σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης χάρισαί μοι τω Σω δούλω. Ναι, Κύριε Βασιλεύ, δώρησαί μοι του οράν τα εμά πταίσματα και μη κατακρίνειν τον αδελφόν μου, ότι ευλογητός ει, εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν», η οποία δεσπόζει καθ’ όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής σε πολλές Ακολουθίες.
Την πρώτη εβδομάδα των Νηστειών τμηματικά και την Τετάρτη το απόγευμα, μεταξύ Δ’ και Ε’ Κυριακής των Νηστειών, ψάλλεται η ακολουθία του Μεγάλου Κανόνος του Αγίου Ανδρέου Κρήτης, μαζί με το Απόδειπνο. Το περιεχόμενό του είναι γεμάτο με βιβλικά πρόσωπα και τις πράξεις τους και ο πιστός καλείται να μιμηθεί τις καλές και να αποφύγει και να αρνηθεί τις κακές. Ολόκληρο το πένθιμο και κατανυκτικό περιεχόμενο του ψυχωφέλιμου αυτού κειμένου συνοψίζεται στο Κοντάκιο: «Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα, τι καθεύδεις; Το τέλος εγγίζει και μέλλεις θορυβείσθαι· ανάνηψον ουν, ίνα φείσηταί σου Χριστός ο Θεός, ο πανταχού παρών και τα πάντα πληρών».
Τις καθημερινές της Μεγάλης Σαρακοστής δεν πραγματοποιούνται, όπως τον άλλο χρόνο, Θείες Λειτουργίες, επειδή οι ημέρες θεωρούνται άμνημες (μη εορτάσιμες). Τις Τετάρτες όμως και τις Παρασκευές τελείται η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία, η οποία είναι συνυφασμένη και συνδεδεμένη με την Ακολουθία του Εσπερινού. Κατά την τέλεση της προηγιασμένης δεν έχουμε εκ νέου προσκομιδή, μνημόνευση ονομάτων και επίκληση του Αγίου Πνεύματος, αφού ο Άγιος Άρτος είναι ήδη καθαγιασμένος από τη Λειτουργία της Κυριακής. Έχει δηλαδή εμποτιστεί στο Άγιο Αίμα του Κυρίου μας, φυλάσσεται στο Άγιο Αρτοφόριο της Αγίας Τραπέζης και προσφέρεται για κοινωνία την ημέρα που τελείται η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία.
Τις καθημερινές της Μεγάλης Σαρακοστής δεν πραγματοποιούνται, όπως τον άλλο χρόνο, Θείες Λειτουργίες, επειδή οι ημέρες θεωρούνται άμνημες (μη εορτάσιμες)
Τις Παρασκευές το βράδυ έχουμε τους Χαιρετισμούς της Παναγίας μας. Τις τέσσερις πρώτες εβδομάδες, κάθε Παρασκευή βράδυ, στο μέσο του Μικρού Απόδειπνου ψάλλονται τμηματικά κάθε φορά και μία Στάση από τον Ακάθιστο Ύμνο μαζί με τον Κανόνα του (τα Τροπάρια των Χαιρετισμών), που περιέχει οκτώ ωδές και αρχίζει με το τροπάριο: «Ανοίξω το στόμα μου και πληρωθήσεται πνεύματος…». Ολόκληρος ο Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται στον Όρθρο του Σαββάτου της Ε’ Κυριακής των Νηστειών, αλλά για ευκολία των πιστών τον ψάλλουμε το βράδυ (την Ε’ Παρασκευή της Τεσσαρακοστής). Η Ακολουθία των Χαιρετισμών συνδέθηκε με τη Μεγάλη Σαρακοστή – αν και δεν διαβάζεται καθημερινά, εκτός Σαββάτου, όπως τις άλλες ημέρες του χρόνου -, κυρίως γιατί η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου είναι η μόνη που δεν έχει προεόρτια και μεθεόρτια εξαιτίας του χαρακτήρα της Σαρακοστής. Αυτή την έλλειψη λοιπόν έρχεται να καλύψει η Ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου.
Τα Σάββατα της Σαρακοστής είναι αφιερωμένα στους κεκοιμημένους, τελείται δε η Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Η προσευχή μας για τους κοιμηθέντες δεν είναι θρήνος και αυτό φαίνεται ιδιαίτερα τα Σάββατα γενικά και ειδικότερα τα Σάββατα της Μ. Σαρακοστής. Το φως που εκπέμπει το Σάββατο του Λαζάρου και η χαρμόσυνος ειρήνη του Μεγάλου Σαββάτου δίνουν το νόημα στον θάνατο του χριστιανού και στις προσευχές μας για τους κοιμηθέντες.
Οι Κυριακές της Μεγάλης Σαρακοστής, όταν τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, περιέχουν μνήμες γεγονότων και προσώπων με ιδιαίτερη πνευματική βαρύτητα: α) Η πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής λέγεται και Κυριακή της Ορθοδοξίας, επειδή αυτή την ημέρα εορτάζουμε την αναστήλωση των Αγίων Εικόνων, αλλά και την ορθή τους τιμή και όχι λατρεία (λατρεία μόνο για τον Θεό) των προσώπων που εικονίζονται. β) Τη Β’ Κυριακή των Νηστειών εορτάζεται η μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, ημέρα που είναι συνέχεια της Κυριακής της Ορθοδοξίας, διότι η νίκη του Θείου Γρηγορίου επί των αιρετικών δοξασιών των Δυτικών θεωρήθηκε ανάλογη αυτής κατά των εικονομάχων. γ) Την Κυριακή που βρίσκεται στο μέσον της Σαρακοστής της Σταυροπροσκυνήσεως, η Εκκλησία μας προβάλλει την προσκύνηση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού. Επειδή η σωματική αδυναμία από τον αγώνα της νηστείας μάς περικυκλώνει και η δυσκολία αυξάνει, η Αγία Εκκλησία μας προβάλλει στο μέσον του δρόμου της νηστείας ως βοήθειά μας τον Πανάγιο Σταυρό, τη χαρά του κόσμου, των πιστών τη δύναμη, των αμαρτωλών την ελπίδα. δ) Την Δ’ Κυριακή των Νηστειών, εορτάζεται η μνήμη του Αγίου Ιωάννου, συγγραφέα της «Κλίμακος», βιβλίου με τριάκοντα λόγους, ο καθένας εκ των οποίων αναφέρεται σε μία αρετή, από τις ευκολότερες προς τις δυσκολότερες, αναβιβάζοντας τον άνθρωπο με σκαλοπάτια πνευματικά σε ουράνιο ύψος. Γι’ αυτόν τον λόγο και το σύγγραμμα ονομάστηκε «Κλίμαξ των αρετών».
Τέλος, την Κυριακή της πέμπτης εβδομάδας των Νηστειών τιμάται η Οσία Μαρία η Αιγυπτία, προς διέγερση των ράθυμων και αμαρτωλών σε μετάνοια. Η Οσία Μαρία είναι ζωντανό παράδειγμα της δυνάμεως της μετανοίας. Μπορούμε να γίνουμε, με τη δύναμη της Χάρης του Θεού, κατάλευκοι ως Άγγελοι, αρκεί να μετανοήσουμε, όπως η Οσία Μαρία.
Αυτά, λοιπόν, αγαπητοί μου αναγνώστες, για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, τις πρώτες ημέρες της οποίας ήδη διάγουμε. Ας την εκμεταλλευτούμε πνευματικά, ας τη ζήσουμε στην πληρότητά της αγόγγυστα, με την εγκράτεια, τις συχνές Ακολουθίες και την ουσιαστική μας μετάνοια, και να είμαστε σίγουροι ότι θα έχουμε βάλει τις βάσεις και τις προϋποθέσεις για τον φωτισμό και τη θέωση, για τη σωτηρία μας δηλαδή με την κοινωνία μας με τον Σωτήρα Χριστό.
