Η μεγαλύτερη χριστιανική εορτή πλησιάζει και αποτελεί την πλουσιότερη σε λαογραφικές εκδηλώσεις στην Ελλάδα. Η Μεγάλη Εβδομάδα και η Κυριακή του Πάσχα έχουν το χαρακτηριστικό να εορτάζονται διαφορετικά και με δεκάδες έθιμα να δίνουν τη δική τους πινελιά ανά περιοχή. Την Κυριακή του Πάσχα καταγράφονται τα περισσότερα έθιμα, όμως και οι υπόλοιπες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας ξεχωρίζουν ανά χωριό και περιοχή. Παρακάτω καταγράφονται τα πιο γνωστά, τα πιο ιδιαίτερα, τα πιο ξεχωριστά έθιμα και οι περιοχές που τα συναντάμε.
Πάτμος: Η τελετή του Ιερού Νιπτήρα
Η τελετή του Ιερού Νιπτήρα πραγματοποιείται κάθε Μεγάλη Πέμπτη μεσημέρι στο νησί της Πάτμου. Πρόκειται για αναπαράσταση της πράξης του Ιησού πριν από την αρχή του Μυστικού Δείπνου. Το έθιμο αυτό χρονολογείται τον 4ο αιώνα και τελείτο κυρίως σε μοναστήρια. Διατηρήθηκε και κατά τα βυζαντινά χρόνια, όταν τον ρόλο των μοναχών έπαιρναν εκάστοτε αυτοκράτορες που έπλεναν τα πόδια φτωχών ανθρώπων. Στην Πάτμο διατηρείται μέχρι σήμερα ο μοναστηριακός χαρακτήρας του εθίμου. Μόλις τελειώσει η Θεία Λειτουργία στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, ξεκινά μία πομπή από εκεί, που κατευθύνεται στη Χώρα της Πάτμου. Στην κορυφή της πομπής βρίσκεται η εικόνα του Νυμφίου, που την κρατούν δύο μοναχοί. Ακολουθεί ο ηγούμενος της μονής και πίσω οι ιερείς, μοναχοί και πλήθος κόσμου. Οι δρόμοι από όπου περνάει η πομπή είναι στρωμένοι με λουλούδια. Όταν φτάσει η πομπή στην Πλατεία Δημαρχίας, 12 ιερείς που αναπαριστούν τους Μαθητές του Χριστού, στοιχίζονται ανά δύο και οδηγούνται στην Πλατεία Ξάνθου, όπου πραγματοποιείται η τελετή του Ιερού Νιπτήρα. Ο ηγούμενος, που αναπαριστά τον Χριστό, οδηγείται στον χώρο τελευταίος.
Στην Πλατεία Ξάνθου έχει στηθεί μία μεγάλη εξέδρα, στολισμένη με λουλούδια, πάνω στην οποία υπάρχουν 12 καρέκλες για τους ιερείς, ένας θρόνος για τον ηγούμενο και ένα τραπέζι με μια ασημένια λεκάνη, που περιέχει νερό. Γίνεται η ανάγνωση του Ιερού Ευαγγελίου του Ιωάννη, στο οποίο περιγράφονται τα γεγονότα του Μυστικού Δείπνου. Καθώς ο μοναχός διαβάζει το Ευαγγέλιο, ο ιερέας που αναπαριστά τον Ιησού πλένει τα πόδια των Μαθητών Του. Μετά το πέρας της τελετής, η πομπή επιστρέφει στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Κάψιμο του Ιούδα
Σε πολλά χωριά της ελληνικής επικράτειας οι κάτοικοι συνηθίζουν να κατασκευάζουν ένα ομοίωμα του Ιούδα, το οποίο γεμίζουν με άχυρα, εξυπηρετώντας έτσι τον συμβολισμό του ιστορικού προσώπου, ενώ στη θέση των ματιών βάζουν εκρηκτικά. Το συγκεκριμένο έθιμο χρονολογείται από τον Μεσαίωνα.
Η ημέρα που γίνεται το κάψιμο του Ιούδα διαφοροποιείται: σε μερικές περιοχές γίνεται τη Μεγάλη Παρασκευή κατά τη διάρκεια της περιφοράς του Επιταφίου, ενώ σε άλλες μετά την Ανάσταση. Τον καίνε σε ψηλό σημείο του χωριού, κρεμασμένο από δέντρο, παρουσιάζοντας ένα εντυπωσιακό θέαμα στους παρισταμένους. Η αναβίωση του εθίμου λειτουργεί στην Ορθοδοξία ως ένα είδος παραδειγματικής τιμωρίας του προδότη, που δεν κατάφερε να εξιλεωθεί ούτε μετά θάνατον, καθώς έγινε αυτόχειρας.
Την Κυριακή του Πάσχα στην πόλη της Ύδρας γίνεται το κάψιμο του Ιούδα, ενός ομοιώματος παραγεμισμένου με εύφλεκτη ύλη. Τα πυροτεχνήματα που το συνοδεύουν κάνουν τη νύχτα μέρα – κάτι που καταλαβαίνουν καλά όσοι έχουν επισκεφτεί το νησί στα Μιαούλεια!
Στα χωριά της Θράκης, τη Μεγάλη Πέμπτη συνηθίζεται τα παιδιά να φτιάχνουν το ομοίωμα του Ιούδα, το οποίο περιφέρουν στα σπίτια, ζητώντας κλαδιά για να τον κάψουν την επομένη στον Επιτάφιο. Τη Μεγάλη Παρασκευή, η πομπή του Επιταφίου φτάνει στο τέλος της έξω από ένα παρεκκλήσι, όπου βρίσκεται έτοιμη η φωτιά για να καεί ο Ιούδας.
Στην Ερμιόνη, την Κυριακή του Πάσχα το βράδυ οι ψαράδες με τα καΐκια τους ξεκινάνε από το γραφικό δασάκι Μπίστι (αρχαία ονομασία Ποσείδιον) με αναμμένα καπνογόνα. Οι βάρκες αυτές κάνουν τρεις κύκλους γύρω από το ομοίωμα και ο αρχηγός αναλαμβάνει την πυρπόλησή του, ανάβοντας το βεγγαλικό που έβαλαν πρωτύτερα. Το θέαμα είναι εντυπωσιακό και συνοδεύεται από μουσική, πυροτεχνήματα και φωτοβολίδες.
Λεωνίδιο: Αυτοσχέδια αερόστατα
Το βράδυ της Ανάστασης, έστω για λίγο, τα βλέμματα υψώνονται στον ουρανό του Λεωνιδίου, όπου πετούν εκατοντάδες χρωματιστά αερόστατα, τα οποία είναι ορατά ακόμα και απέναντι, στις Σπέτσες και το Ναύπλιο.
Με το «Χριστός Ανέστη», δεκάδες παιδιά συναγωνίζονται στις θεαματικές «εκτοξεύσεις», σε μια άτυπη, αλλά πανέμορφη μάχη μεταξύ των ενοριών, την ίδια ώρα που βαρελότα και βεγγαλικά κάνουν ακόμη πιο φαντασμαγορικό το αναστάσιμο σκηνικό, το οποίο επαναλαμβάνεται κάθε άνοιξη τα τελευταία εκατό χρόνια. Πρόκειται για ένα από τα εντυπωσιακότερα και πιο φαντασμαγορικά πασχαλιάτικα έθιμα της χώρας μας. Οι πιστοί των πέντε ενοριών του Λεωνιδίου έχουν προετοιμαστεί κατάλληλα για εκείνη την στιγμή, έχοντας ήδη κατασκευάσει εκατοντάδες «αφανούς», όπως λένε τα χάρτινα αερόστατα.
Οι ποτισμένες με πετρέλαιο και λάδι «κολλημάρες» και περίπου 600 πολύχρωμα αερόστατα υψώνονται κατακλύζοντας τον ουρανό πάνω από την πόλη. Κάποια χάνουν τον δρόμο προς τα ψηλά, καθώς μπλέκονται στα ηλεκτροφόρα σύρματα ή καίγονται από τις υπερμεγέθεις «κολλημάρες».
Αυτοί που για οποιονδήποτε λόγο δεν καταφέρνουν να υψώσουν τους «αφανούς» τους «στιγματίζονται» και την επόμενη ημέρα, μετά τις πασχαλινές ευχές, δέχονται τα πειράγματα των ανταγωνιστών τους.
Χίος: Ρουκετοπόλεμος ανάμεσα σε δύο ενορίες
Ακόμη μία «μάχη» μεταξύ ενοριών είναι ο γνωστός ρουκετοπόλεμος στη Χίο. Πρόκειται για έθιμο που χρονολογείται από την εποχή της τουρκοκρατίας. Ο «πόλεμος» γίνεται ανάμεσα στην Ενορία του Αγίου Μάρκου και σε αυτή της Παναγίας Ερυθιανής. Οι δύο εκκλησίες είναι χτισμένες σε δύο αντικρινά υψώματα, που απέχουν περίπου πεντακόσια μέτρα. Σύμφωνα με τις ιστορίες των παλιών, η «μάχη» ξεκίνησε από τα παιδιά των δύο ενοριών που έπαιζαν πετροπόλεμο με σφεντόνες. Στη συνέχεια άρχισαν να εμπλέκονται και οι μεγαλύτεροι, με αποτέλεσμα οι σφεντόνες να αντικατασταθούν από τα όπλα της τότε εποχής, που ονομάζονταν «σουρυτάδες», και αργότερα από τα κανονάκια που έφερναν οι ναυτικοί από τα παροπλισμένα πλοία. Το βράδυ της Ανάστασης έριχναν κανονιές από την αυλή της μιας εκκλησιάς στην άλλη και με τον δυνατό κρότο τους προσπαθούσαν να σπάσουν τα τζάμια της, χρησιμοποιώντας όμως μόνο πυρίτιδα.
Αφού συνεχίστηκε αυτό για αρκετά χρόνια, για αδιευκρίνιστους λόγους, η «μάχη» άρχισε να παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις το 1889, με τους αντιπάλους να χαλάνε τις βοτσαλωτές αυλές των εκκλησιών, για να γεμίσουν με βότσαλα τα κανονάκια. Μετά την επέμβαση των Τούρκων, οι οποίοι φοβήθηκαν τη χρησιμοποίηση των κανονιών σε πιθανή εξέγερση των κατοίκων, τα κανονάκια κατασχέθηκαν και μεταφέρθηκαν στο κάστρο της Χίου.
Μετά από αυτό το περιστατικό, οι ενορίτες των δύο εκκλησιών άρχισαν να σκέφτονται έναν νέο τρόπο για να συνεχίσουν τον «πόλεμο», με κάτι εντυπωσιακό, αλλά που να μην τους το απαγορεύσουν οι Τούρκοι.
Η λύση δόθηκε από τους ενορίτες του Αγίου Μάρκου και τον πυροτεχνουργό Κορακάκη, που είχε το εργαστήριό του στην πόλη. Τους έφτιαξε μερικές ρουκέτες, τις οποίες μετέφεραν στον Βροντάδο. Κι έτσι το έθιμο παραμένει μέχρι και σήμερα.
Μακεδονία: Αυγομαχίες όπως και στον Πόντο
Με ρίζες στον ελληνικό Πόντο, το έθιμο των αυγομαχιών επιβιώνει τις τελευταίες δεκαετίες στο χωριό Καστανούσα του Δήμου Σιντικής και σε άλλα χωριά της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Σε μια σύγκρουση μεταξύ του καλού και του κακού και με άμεσο συμβολισμό της Ανάστασης του Κυρίου, ο διαγωνισμός αυτός απαιτεί από τους συμμετέχοντες να προσέχουν τις κότες από τις οποίες θα πάρουν αυγά ως κόρη οφθαλμού. Γι’ αυτό και η προετοιμασία ξεκινάει έναν μήνα πριν, από τον Μάρτιο, οπότε τα πουλερικά τρέφονται με καθαρό σιτάρι και λίγο άμμο, για να γίνει σκληρό το τσόφλι. Στον διαγωνισμό χρησιμοποιούνται μόνο άβραστα αυγά κότας. Το σχήμα και το μέγεθος δεν έχουν σημασία και ο κάθε διαγωνιζόμενος έχει στη διάθεσή του 30 αυγά. Νικητής αναδεικνύεται αυτός που έχει τα λιγότερα σπασμένα αυγά και το έπαθλο είναι κάποιο χρηματικό ποσό.
Αυτά που παραπέμπουν στην τουρκοκρατία
Δεν είναι μόνο τα θρησκευτικά έθιμα που ξεχωρίζουν ανάμεσα στα δεκάδες που θα συναντήσει κανείς σε περιοχές σε όλη την Ελλάδα. Κάποια παραπέμπουν και σε μάχες της τουρκοκρατίας και εις μνήμην των νεκρών παραμένουν ακόμα ζωντανά.
Για παράδειγμα, στην Ιερισσό της Χαλκιδικής την Τρίτη του Πάσχα έχουν το έθιμο «Του μαύρου νιου τ’ αλώνι». Μετά την επιμνημόσυνη δέηση, οι πρεσβύτεροι αρχίζουν τον χορό. Σιγά – σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και συχνά ο χορός έχει μήκος τετρακόσια μέτρα. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον «Καγκέλευτο» χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους κατά την Επανάσταση του 1821. Ο χορός περνά κάτω από δάφνινη αψίδα, όπου δύο παλληκάρια κρατούν υψωμένα σπαθιά, και στη μέση του τραγουδιού διπλώνεται στα δύο, με τους χορευτές να περνούν ο ένας απέναντι από τον άλλο για τον τελευταίο χαιρετισμό.
Στη Δυτική Μακεδονία, οι κάτοικοι της Κοζάνης κάνουν ανάσταση στο Νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου. Συγκεντρώνονται γύρω από το μνήμα του νεκρού τους και με αναμμένη τη λαμπάδα περιμένουν το «Χριστός Ανέστη», ενώ δεν ξεχνούν να αφήσουν ένα κόκκινο αυγό στο μνήμα, για να «χορτάσει» το χαμένο μέλος της οικογένειας.
Στην Καλαμάτα, στη Μεσσήνη και την Αιθαία, την Κυριακή του Πάσχα αναβιώνει ο σαϊτοπόλεμος. Οι διαγωνιζόμενοι, οπλισμένοι με σαΐτες που έχουν κατασκευάσει μόνοι τους από χαρτονένιους σωλήνες, γεμισμένους μπαρούτι, αρχίζουν την εκτόξευση και ξεσηκώνουν το πλήθος που παρακολουθεί.
Σύμφωνα με την παράδοση, οι Μεσσήνιοι χρησιμοποίησαν τις σαΐτες για να αναχαιτίσουν το ιππικό των Τούρκων. Ο δυνατός θόρυβος που προκάλεσαν τρόμαξε τα άλογα τόσο πολύ, που έριξαν κάτω τους αναβάτες τους και έφυγαν φοβισμένα. Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε ομάδες των 10-15 ατόμων, οι οποίες έχουν λάβαρο, σαλπιγκτή και επικεφαλής. Πολλοί από αυτούς φορούν παραδοσιακές στολές, ενώ οι υπόλοιποι προτιμούν πρόχειρα ρούχα και στρατιωτικές στολές. Με το σύνθημα της έναρξης, οι σαΐτες ανάβουν και η εκκωφαντική φασαρία ξεσηκώνει το πλήθος, που ζητωκραυγάζει.
