Του Χρήστου Γ. Κτενά

 

Στόλισμα του Επιταφίου, τσούγκρισμα αυγών, αερόστατα στο Λεωνίδιο, ρουκετοπόλεμος στον Βροντάδο της Χίου, «βροχή» από κανάτες στην Κέρκυρα, κάψιμο του Ιούδα, σαϊτοπόλεμος στην Καλαμάτα. Η Ελλάδα είναι γεμάτη από γνωστά και λιγότερο γνωστά πασχαλιάτικα έθιμα. Έθιμα που προστίθενται στις συνταγές της εποχής και στις ευχές, συνδέοντας τελικά τη μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης με την τοπική παράδοση. Το ίδιο συμβαίνει, βέβαια, σε όλο τον κόσμο, όπου οι Χριστιανοί γιορτάζουν το Πάσχα. Και αξίζει να μάθουμε για μερικά από αυτά τα πασχαλινά έθιμα «εκτός Ελλάδος», για να δούμε πολλά και από τα δικά μας σε τοπική φυσικά παραλλαγή.

 

Από τα βαμμένα αυγά στα «αυγά Faberge»

Ένα από τα πιο διαδεδομένα πασχαλινά έθιμα σε όλο τον κόσμο είναι τα βαμμένα αυγά, τα οποία συνδυάζουν τις αρχαίες παραδόσεις περί γονιμότητας (το αυγό ως σύμβολο της νέας ζωής, η οποία έρχεται με την άνοιξη) με τους χριστιανικούς συμβολισμούς. Δηλαδή, τη νέα ζωή από την Ανάσταση του Κυρίου, ενώ ο κόκκινος χρωματισμός που κυριαρχεί παραπέμπει στο αίμα του Ιησού. Ειδικά στην Ανατολική Ευρώπη, όμως, τα πασχαλινά αυγά τα συναντάμε σε απίστευτη ποικιλία διακόσμησης, με πιο χαρακτηριστικά τα ουκρανικά pysanky. Ζωγραφισμένα με τεχνική μπατίκ, τα pysanky αποτελούν μικρά κομψοτεχνήματα λαϊκής παράδοσης, τα οποία όμως έχουν εξελιχθεί στον χρόνο και σήμερα θα τα συναντήσει κανείς σε μια απίθανη ποικιλία εικονογράφησης, από παραδοσιακά έως υπερμοντέρνα. Πολλά σχέδια σχετίζονται με συγκεκριμένες περιοχές, φυλές και οικογένειες, οπότε λειτουργούν και ως θυρεός τους, ενώ στην επιφάνεια του αυγού γράφονται και ευχές, ονόματα, αλλά και μηνύματα αγάπης, φιλίας κ.λπ., με τις παραστάσεις να κυμαίνονται από μικρογραφίες εκκλησιών μέχρι μοτίβα κάθε είδους, λουλούδια, γεωμετρικά, θρησκευτικά κ.ά., με διάφορους συμβολισμούς.

Γενικότερα, στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη τα διακοσμημένα πασχαλινά αυγά συνοδεύονται από πολλές παραδόσεις, π.χ. θεωρούνται σύμβολα καλοτυχίας, ενώ οι δεισιδαίμονες τους προσδίδουν μαγικές ιδιότητες, κατάλοιπο προχριστιανικών και παγανιστικών δοξασιών.

Το βασικό έθιμο είναι να τα ευλογεί ο ιερέας στην εκκλησία το Πάσχα και στη συνέχεια να προσφέρονται, κυρίως, ως ευχή για προστασία και ευζωία, με κάποια να τοποθετούνται στους τάφους αγαπημένων προσώπων, που οι συγγενείς τους επισκέπτονται τις ημέρες του Πάσχα. Ακόμη, ένα ζωγραφισμένο πασχαλινό αυγό μπορεί να φυλαχθεί σε έναν στάβλο για να «φυλά» τα οικόσιτα ζώα και, βέβαια, ανάλογα με τη διακόσμηση μπορεί να είναι και μια κομψή έκφραση ερωτικού ενδιαφέροντος.

Το πασχαλινό αβγό ως δώρο πέρασε από την Ευρώπη και στις ΗΠΑ, οπότε από τον 17ο αιώνα εξελίσσεται (και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού) ως βιοτεχνική και αργότερα βιομηχανική παραγωγή τεχνητών αυγών από διάφορα υλικά (πορσελάνη, γυαλί, πηλό, μεταξωτό ύφασμα, ξύλο, χαρτί κ.ά.). Αυτά διακοσμούνται περίτεχνα και ποικίλλουν σε αξία, καθώς μπορεί να είναι από δώρα μεγάλης αξίας έως απλές συσκευασίες με ζαχαρωτά για τα παιδιά.

Από το έθιμο της προσφοράς τους είχαμε στα τέλη του 19ου αιώνα και τη δημιουργία των περίφημων «αυγών Faberge». Αυτά ήταν απίστευτης ομορφιάς διακοσμητικά αυγά από πολύτιμα μέταλλα και λίθους (κάποια άνοιγαν και αποκάλυπταν εκπληκτικής λεπτομέρειας μικροσκοπικά γλυπτά στο εσωτερικό τους), τα οποία δημιούργησε ο κοσμηματοποιός Peter Carl Faberge για την τσαρική οικογένεια, ακριβώς ως δώρα για το Πάσχα (η παράδοση ξεκίνησε από τον Αλέξανδρο Γ’, ο οποίος τα προσέφερε στη σύζυγό του, τσαρίνα Μαρία Φεοντόροβνα). Η τέχνη του Faberge μάς έδωσε μερικά από τα ωραιότερα μικροτεχνήματα της παγκόσμιας χρυσοχοΐας (μόλις 54 κατασκεύασε ο ίδιος), τα οποία σήμερα μπορεί κανείς να θαυμάσει σε μεγάλα μουσεία.

 

Paska, το τυρένιο γλύκισμα

Στην Ανατολική Ευρώπη πολύ διαδεδομένο είναι το πασχαλινό γλύκισμα Paska, που έχει μια πυραμιδοειδή μορφή και φτιάχνεται με βασικό υλικό το τυρί κρέμα. Το Paska συνοδεύεται από ένα πασχαλιάτικο γλυκό ψωμί σε κυλινδρική μορφή, πολλές φορές γλασαρισμένο στην κορυφή. Περίπου το ίδιο ψωμί το συναντάμε και στον ευρωπαϊκό νότο, π.χ. το ιταλικό πανετόνε. Ακόμη, είναι πολύ διαδεδομένο σε ορθόδοξες χώρες οι νοικοκυρές να φτιάχνουν ένα καλάθι με αυγά και άλλα τρόφιμα και να τα πηγαίνουν στην εκκλησία για ευλογία.

 

Βερμούδες, το πέταγμα των αετών

Στις εξωτικές Βερμούδες το Πάσχα γιορτάζεται με το πέταγμα αετών. Πολύχρωμοι, εξαγωνικοί ή πολυγωνικοί, οι πασχαλιάτικοι αετοί σηκώνονται στον αέρα τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά τη Λειτουργία, για να συμβολίσουν την Ανάληψη του Χριστού στους Ουρανούς. Η μέρα συνοδεύεται από την κατανάλωση ψαροκροκέτας από βακαλάο και πατάτα, μαζί με ένα μικρό, στρογγυλό σταφιδόψωμο, γλασαρισμένο σε σχήμα σταυρού.

 

Ο λαγός και η σοκολάτα

Ακόμα ένα σύμβολο γονιμότητας, ο λαγός, συνδέεται με το Πάσχα, καθώς, σύμφωνα με τις παραδόσεις της Κεντρικής Ευρώπης, φέρνει στα παιδιά πασχαλινά αυγά. Η απεικόνιση του λαγού και του κουνελιού είναι αρκετά συχνή σε μεσαιωνικά χειρόγραφα ως χιουμοριστική εικόνα, ενώ η ταχύτητα και η ευστροφία του συνδέονται με την αναζωογονητική αίσθηση της άνοιξης, που ταυτίζεται με την περίοδο του Πάσχα.

Ενδιαφέρον, όμως, είναι πως ο λαγός και το αυγό ως πασχαλινά σύμβολα συνδέθηκαν με τη σοκολάτα. Η τελευταία είχε κατακτήσει τον δυτικό κόσμο από την ανακάλυψη του κακαόδεντρου στη Λατινική Αμερική. Οπως είδαμε, ήδη από τον 17ο αιώνα οι αυγοειδείς συσκευασίες γεμάτες ζαχαρωτά είχαν διαδοθεί ως πασχαλιάτικα δώρα για τα παιδιά, περιλαμβάνοντας και σοκολατάκια. Η αλλαγή έγινε στις αρχές του 1800, όταν με νέες τεχνικές παραγωγής οι σοκολατοποιίες μπόρεσαν να φτιάξουν κελύφη από λεπτή σοκολάτα. Έτσι, τόσο το αυγό όσο και ο λαγός γρήγορα έγιναν «σοκολατένια» δώρα γεμάτα γλυκίσματα, για να κατακτήσουν την αγορά, ενώ το σχετικά χαμηλό κόστος τα διέδωσε ακόμη περισσότερο.

 

Η κυπριακή λαμπρατζιά και η γερμανική Osterfeuer

Οι πασχαλιάτικες πυρές που συνήθως ανάβουν αργά τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου ή τα ξημερώματα του Πάσχα είναι επίσης ένα διαδεδομένο έθιμο στην Ευρώπη, που το συναντάμε από τον Βορρά μέχρι την Κύπρο. Και αυτό το έθιμο έχει ρίζες στην αρχαιότητα και συμβολίζει τον ερχομό της άνοιξης, της καλοκαιριάς και του φωτός, που τα προϋπαντεί, αλλά και αναγγέλλει μια μεγάλη πυρά.

Στη χριστιανική εκδοχή, η πυρά γιορτάζει την Ανάσταση, αλλά και «καίει τον Ιούδα», ένας συμβολισμός της κάθαρσης και της ελπίδας που προσφέρει ο Χριστός. Στην Κύπρο η λαμπρατζιά, όπως αποκαλείται γλυκόλαλα η πασχαλινή πυρά, γίνεται πεδίο συναγωνισμού των νέων για το ποιος θα μαζέψει τα περισσότερα ξύλα, αλλά και η γιορτή κατά την οποία καίνε τον «Μάρτη», το γνωστό βραχιολάκι της ισημερίας. Στη Σκανδιναβία και τη Βόρεια Ευρώπη, η σαξονική παράδοση της πυράς για το «διώξιμο του χειμώνα» και την ευκαρπία της γης επίσης έχει πάρει γιορτινό χριστιανικό χαρακτήρα, ενώ στη Γερμανία η Osterfeuer, όπως αποκαλείται, μπορεί να κρατήσει μέχρι το πρωί, με την οικογένεια ή ολόκληρη τη γειτονιά να ξενυχτούν για να καλωσορίσουν το φως.

Στη Φλωρεντία της Ιταλίας συναντάμε μια άλλη εκδοχή της πασχαλινής πυράς, το «Scoppio del carro» (δηλαδή «έκρηξη του κάρου»). Και είναι ακριβώς αυτό, ένα πανύψηλο, στολισμένο κάρο, γεμάτο πυροτεχνήματα, που το σέρνουν λευκά βόδια, το πρωί της Κυριακής του Πάσχα, στην κεντρική πλατεία, έξω από τον καθεδρικό ναό. Τα πυροτεχνήματα, όπως προστάζει η παράδοση 500 ετών, ανάβουν μέσω ενός φιτιλιού από τον καρδινάλιο της Φλωρεντίας, δημιουργώντας ένα εντυπωσιακό θέαμα.

 

Κυλώντας αυγά στον Λευκό Οίκο

Ακόμα ένα πασχαλινό παιδικό έθιμο πολλών αιώνων, που συναντάμε αρχικά στην Ευρώπη (κυρίως σε Βρετανία και Γερμανία), είναι το κύλημα των βρασμένων αυγών στην κατωφέρεια ενός λόφου, που ίσως συμβόλιζε τον βράχο που κύλησε και σφράγιζε τον τάφο του Χριστού. Και αυτό το έθιμο πέρασε στις ΗΠΑ, όπου βρήκε μεγάλη απήχηση, τέτοια ώστε το 1814 το υιοθέτησε η σύζυγος του προέδρου των ΗΠΑ Τζέιμς Μάντισον, ως μια μεγάλη παιδική γιορτή. Έκτοτε, η γιορτή αυτή έχει γίνει θεσμός για τον Λευκό Οίκο, που τη Δευτέρα του Πάσχα ανοίγει τις πύλες του και χιλιάδες οικογένειες με τα παιδιά τους μπαίνουν στους κήπους και διαγωνίζονται στο «κύλημα του αυγού» (με τα παιδάκια να κρατάνε ένα ξύλινο κουτάλι και να σπρώχνουν το αυγό τους σε μια διαδρομή). Στη γιορτή μετέχουν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, αλλά και διάφοροι αξιωματούχοι, οι οποίοι διαβάζουν παραμύθια στα παιδιά και μοιράζουν γλυκά, σε μια εκδήλωση που κρατά πολλές ώρες.