Του Μ.Γ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Η εβδομάδα της Διακαινησίμου αποτελεί μία από τις λαμπρότερες περιόδους του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, τόσο από εθιμική όσο και από λειτουργική άποψη. Η πασχαλινή ατμόσφαιρα εκδηλώνεται μέσα από τα λαμπριάτικα πανηγύρια, τις λιτανείες και τους τελετουργικούς πασχαλινούς χορούς και κορυφώνεται με την πανήγυρη της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής, που ουσιαστικά κλείνει αυτόν τον κύκλο και οδηγεί προς την Κυριακή του Θωμά, το «αντίλαμπρο» της λαϊκής μας παράδοσης.
Η εορτή της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής συμπίπτει με την Παρασκευή της Διακαινησίμου Εβδομάδος, τη Νέα ή Λαμπρή Παρασκευή. Ο κυριότερος και αρχετυπικός εορτασμός είναι εκείνος στη Μονή της Παναγίας της Μπαλουκλιώτισσας, στην Κωνσταντινούπολη, όπου το αγίασμα φανερώθηκε θαυματουργικά τον 5ο αιώνα, για να συνδεθεί με την παράδοση των μισοτηγανισμένων ψαριών που ζωντάνεψαν, για να βεβαιώσουν το απαίσιο άκουσμα της Άλωσης της Πόλης του 1453, κατόπιν δε να ερημωθεί και να ανακαινιστεί και πάλι το 1833, με άδεια του Σουλτάνου Μαχμούτ Β’, επί του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντίου. Ωστόσο, ναοί και παρεκκλήσια της Ζωοδόχου Πηγής υπάρχουν σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική Ελλάδα.
Ο λαός τιμά ιδιαιτέρως την ιαματική Παναγία, που απεικονίζεται ως κρήνη της ζωής, δίνοντάς της και ιδιαιτέρως προσφυείς επωνυμίες, όπως το «Παναγία Χρυσοπηγή». Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις, πέρα από την πασχαλινή Θεία Λειτουργία και την περιφορά της εικόνας, τελούνται την ημέρα εκείνη οι εθιμικά καθιερωμένες πασχαλινές λιτανείες, που καλύπτουν το σύνολο του δομημένου χώρου κάθε κοινότητας, συχνά δε και την περιφέρεια του χωριού, όπου βρίσκονται τα χωράφια και ο χώρος της οικονομικής εκμετάλλευσης και δραστηριότητας των κατοίκων, ώστε να καθαγιαστεί με την περιφορά των εικόνων και των λαβάρων, αλλά και με τον αγιασμό της εορτής, το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της κοινότητας.
Ιδιαίτερα δε στη Βόρεια Ελλάδα, κατά τη λιτανεία αυτή τοποθετούσαν ευλογημένο λειτουργικό άρτο σε μεγάλα δένδρα, στην περιφέρεια της ζώνης οικονομικής εκμετάλλευσης του χωριού, ώστε τα «υψωμένα δένδρα» αυτά να προστατεύουν την περιοχή και τους κατοίκους της. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις ακολουθεί και ο πάνδημος τελετουργικός πασχαλινός χορός, στο προαύλιο του ναού ή στην πλατεία του χωριού, στον οποίο χορεύουν όλοι οι κάτοικοι, με προφανή σκοπό την επίτευξη της ευετηρίας και ευγονίας. Ειδικά, δε, στα Μέγαρα, την ημέρα αυτή οι γυναίκες χορεύουν τον χορό της «τράτας», που ανήκει στην ίδια κατηγορία των πασχαλινών τελετουργικών χορών, έχει ωστόσο συνδεθεί, κατά την τοπική παράδοση, με ιστορικά γεγονότα της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας, όπως συχνά συμβαίνει με πολλά στοιχεία της ελληνικής λαϊκής εθιμοταξίας διαφόρων περιοχών, στην έρευνα των οποίων ανακαλύπτονται αλλεπάλληλα επιστρώματα.
Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το δρώμενο του «Ζάμαντα» στην Πεντάπολη Σερρών, όπου η λιτανεία και ο χορός πήραν το όνομά τους από έναν νέο, ο οποίος σφαγιάστηκε από τους Οθωμανούς επικυριάρχους στην προσπάθειά του να προστατεύσει τα έθιμα και την πίστη των συγχωριανών του, πάντα κατά την τοπική προφορική ιστορική μνήμη. Η εορτή είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια της ιαματικής χρήσης του νερού, καθώς συνδέεται με τη θαυματουργή πηγή της Ζωοδόχου Πηγής στην Κωνσταντινούπολη, ιαματικά θαύματα της οποίας μαρτυρούνται ήδη από την εποχή της ανακάλυψής της, στα βυζαντινά χρόνια. Γι’ αυτό και πολλά είναι τα εορτάζοντα αγιάσματα της Ζωοδόχου Πηγής, ιδιαίτερα στον θρακικό χώρο, όπου κυριαρχεί η λαϊκή λατρεία των αγιασμάτων.
Για όλους αυτούς τους λόγους, η αναστάσιμη λατρευτική τιμή της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής έχει πάντα ξεχωριστή σημασία για τον ελληνικό λαό, που τιμά πάντα την πηγή της αιώνιας και ατελεύτητης ζωής, την Παναγία, μέσω της οποίας νικήθηκε ο θάνατος και η φθορά και ο άνθρωπος απέκτησε τη δυνατότητα να αποκατασταθεί και πάλι στο κάλλος που αρχικά του επεφύλαξε ο Θεός.
