Του Χρήστου Γ. Κτενά
Μια ειδική έρευνα του Ευρωβαρομέτρου το 2010 (η οποία περιλάμβανε και χώρες εκτός Ε.Ε.) δείχνει μια ιδιαίτερη εικόνα σχετικά με τη θρησκευτική πίστη των Ευρωπαίων, με τους μισούς εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης να απαντούν ότι πιστεύουν πως υπάρχει Θεός, ένα 26% να πιστεύει στην ύπαρξη μιας πνευματικής ή φυσικής δύναμης και ένα 20% να μην πιστεύει στην ύπαρξη κάποιου από τα παραπάνω και να καταγράφεται ως άθεος. Είναι ενδεικτικό στην έρευνα το μεγάλο χάσμα μεταξύ των πολιτών της Ε.Ε. ανάλογα με την ιθαγένειά τους, καθώς πίστη στην ύπαρξη Θεού δηλώνει από το 94% των Μαλτέζων και το 92% των Ρουμάνων μέχρι στο ελάχιστο 16% των Τσέχων και το 18% των Σουηδών. Τα υψηλότερα, πάντως, ποσοστά που δηλώνουν πίστη στην ύπαρξη Θεού εντοπίζονται στις Ορθόδοξες χώρες (με τις Ελλάδα και Κύπρο να βρίσκονται στην 5η και την 4η θέση, αντίστοιχα, στη συγκεκριμένη κατάταξη), στις καθολικές χώρες του Νότου και της περιφέρειας (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία) και, βέβαια, στην Πολωνία, που εμφανίζεται ως ο πιο ισχυρός πυρήνας Καθολικών της ηπείρου. Αντίθετα, τα ποσοστά πέφτουν όσο προχωρούμε προς την Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη, ενώ συνολικά στις 32 χώρες που εξετάζονται μόνο στις 12 εμφανίζεται ένα ποσοστό του πληθυσμού άνω του 50% να δηλώνει ότι πιστεύει στην ύπαρξη Θεού.
Μπορεί να εκτιμηθεί αυτό το στατιστικό εύρημα ως μια πλήρης αποστροφή από τη θρησκευτική πνευματικότητα; Δεν είναι εύκολο να πούμε ναι, καθώς σημαντικά ποσοστά πολιτών απαντούν ότι πιστεύουν σε κάποια πνευματική ή φυσική δύναμη (ποσοστά που ξεπερνούν το 40% στις τελευταίες θέσεις της κατάταξης σχετικά με την πίστη στην ύπαρξη Θεού), εκφράζοντας, έτσι, μια γενικότερη μεταφυσική αναζήτηση, η οποία, όμως, παραμένει αρκετά μακριά από την παραδοχή του Θεού, το κύριο δηλαδή κριτήριο θρησκευτικής ένταξης.
Τα υψηλότερα ποσοστά που δηλώνουν πίστη στην ύπαρξη Θεού εντοπίζονται στις Ορθόδοξες χώρες (με τις Ελλάδα και Κύπρο να βρίσκονται στην 5η και την 4η θέση, αντίστοιχα, στη συγκεκριμένη κατάταξη), στις καθολικές χώρες του Νότου και της περιφέρειας (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία) και, βέβαια, στην Πολωνία, που εμφανίζεται ως ο πιο ισχυρός πυρήνας Καθολικών της ηπείρου
Πιστοί, αλλά από… απόσταση;
Δεν είναι, φυσικά, νέο το γεγονός ότι ο Χριστιανισμός (με όλα τα δόγματά του) είναι πληθυσμιακά η επικρατούσα θρησκεία στην Ευρώπη, με τεράστια ποσοστά (πάνω από 70%), σύμφωνα με στοιχεία του 2012, όπως καταγράφονται σε άλλο ειδικό Ευρωβαρόμετρο (πίνακας 2). Ο Καθολικισμός επικρατεί με 48%, ακολουθούν τα προτεσταντικά δόγματα με 12%, η Ορθοδοξία με 8%, οι άλλες χριστιανικές πίστεις με 4%, ενώ ένα 2% είναι μουσουλμάνοι. Τέλος, ως άθεοι εμφανίζεται το 7% και ως αγνωστικιστές το 16%.
Η συγκεκριμένη έρευνα (που γίνεται με τη μορφή ερωτηματολογίων και καταγράφει αυθόρμητες απαντήσεις) έχει, όμως, σημαντικές διαφορές, αν συγκριθεί με την προηγούμενη, που αναφέρθηκε, σχετικά με την πίστη των Ευρωπαίων (ή όχι) στην ύπαρξη Θεού. Οι αντιφάσεις εμφανίζονται κυρίως στα κράτη όπου καταγράφεται μεγάλο ποσοστό ανθρώπων οι οποίοι πιστεύουν μόνο σε κάποια πνευματική δύναμη ή δεν πιστεύουν καθόλου στον Θεό, χώρες, όμως, που στην έρευνα του 2012, όπου ερωτάται το θρήσκευμα, δίνουν αθροιστικά μεγαλύτερα ποσοστά πιστών. Για παράδειγμα, η Γερμανία (χώρα με ισχυρές λουθηρανικές και καθολικές παραδόσεις) εμφανίζει στη μια έρευνα ένα 44% να δηλώνουν ότι «υπάρχει Θεός», αλλά στην άλλη ένα σύνολο 68% να δηλώνει Χριστιανός ή μουσουλμάνος. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται στην Αυστρία, με το 88% να ανήκει σε κάποια θρησκεία, αλλά μόλις το 44% (οι μισοί) να δηλώνουν ότι πιστεύουν στον Θεό. Γενικότερα, σχετική ταύτιση στους δύο πίνακες εμφανίζεται κυρίως στις χώρες όπου δηλώνουν οι πολίτες ότι πιστεύουν σε μεγάλο ποσοστό στον Θεό, όπως, π.χ., στην Ελλάδα, με το 79% να πιστεύει στον Θεό και ένα σχετικά κοντινό 96% να δηλώνει «Χριστιανός Ορθόδοξος».
Η εξήγηση για αυτό το φαινόμενο είναι μάλλον προφανής: Πολλά εκατομμύρια Ευρωπαίοι ισχυρίζονται ότι ακολουθούν μια θρησκεία για λόγους παράδοσης ή και κοινωνικού περιβάλλοντος, έχοντας μεγαλώσει μέσα στο αντίστοιχο θρησκευτικό κλίμα, έχουν μετάσχει στα αντίστοιχα μυστήρια (όπως τη βάφτιση), αλλά πλέον έχουν απομακρυνθεί από αυτήν τη θρησκεία ή η ένταξή τους ήταν τυπική από την αρχή.
Η εξήγηση αυτή ενισχύεται και από πρόσφατο Ευρωβαρόμετρο (Ειδικό 415, με τίτλο «Europeans in 2014»), όπου σε ερώτηση για τις πιο σημαντικές προσωπικές αξίες τους οι πολίτες της Ε.Ε. θέτουν στην πρώτη θέση τα ανθρώπινα δικαιώματα (με 43%), ακολουθεί η ειρήνη (41%) και ο σεβασμός για την ανθρώπινη ζωή (40%), η δημοκρατία (26%), η προσωπική ελευθερία (23%), η ισότητα (20%) και μόλις στο τέλος –και αφού έχουν αναφερθεί κι άλλες αξίες, όπως, π.χ., η ανεκτικότητα και η αλληλεγγύη– καταγράφεται με 5% η θρησκεία. Μπορούμε, βέβαια, να σχολιάσουμε εδώ πως οι αξίες που αναφέρονται ως κεντρικές σε προσωπικό επίπεδο (π.χ., τα ανθρώπινα δικαιώματα, η ειρήνη κ.ά.) έχουν άμεση σχέση και με τη χριστιανική διδασκαλία και την αντίστοιχη παράδοση της Ευρώπης, αλλά παραμένει το φαινόμενο σημαντικό μέρος των Ευρωπαίων πολιτών (κυρίως στην Κεντρική και τη Βόρεια Ευρώπη) να αισθάνονται απομακρυσμένοι από την πίστη τους, χωρίς, όμως, να έχουν φθάσει στην πλήρη άρνησή της. Μια μεγάλη αντίθεση, δηλαδή, που έχει και σημαντική ανισομέρεια στην εκδήλωσή της στις διάφορες χώρες, κάτι που προστίθεται –κατά την άποψη μας– στην έλλειψη συνοχής της ηπείρου μας, η οποία είναι εμφανέστατη σε οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, αλλά καταγράφεται πια και σε πνευματικά θέματα.
Πολλά εκατομμύρια Ευρωπαίοι ισχυρίζονται ότι ακολουθούν μια θρησκεία για λόγους παράδοσης ή και κοινωνικού περιβάλλοντος, έχοντας μεγαλώσει μέσα στο αντίστοιχο θρησκευτικό κλίμα, έχουν μετάσχει στα αντίστοιχα μυστήρια (όπως τη βάφτιση), αλλά πλέον έχουν απομακρυνθεί από αυτήν τη θρησκεία ή η ένταξή τους ήταν τυπική από την αρχή
