Με εργαλείο τον πλέον εξελιγμένο τεχνολογικά ψηφιακό εξοπλισμό για την ηχητική χαρτογράφηση του χώρου με υψηλή ακρίβεια, ερευνητές από κορυφαία αμερικανικά πανεπιστήμια πραγματοποίησαν ακουστικές μετρήσεις σε διαφορετικούς, τυπολογικά και χρονολογικά, ναούς της Θεσσαλονίκης: στην Αχειροποίητο (5ος αι.), την Αγία Σοφία (8ος αι.), την Παναγία Χαλκέων (11ος αι.) και στους μοναστικούς ναούς του Αγίου Νικολάου Ορφανού, των Αγίων Αποστόλων, της Αγίας Αικατερίνης, του Προφήτη Ηλία και της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (14ος αι.).
Η έρευνα και οι μετρήσεις έβγαλαν κάποια πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
«Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο ήταν η ανακάλυψη του σημαντικού ρόλου του ήχου στη δημιουργία μιας εικονικής πραγματικότητας μέσα στην εκκλησία. Ο σχεδιασμένος φωτισμός, η τοποθέτηση των τοιχογραφιών και η μυρωδιά από το θυμίαμα συνδυάζονταν στην εντέλεια με την ακουστική του χώρου και τον ήχο από τους ψάλτες, για να μας μεταφέρουν μερικούς αιώνες πίσω στον χρόνο», λέει ο Θεσσαλονικιός Χρήστος Κυριακάκης, καθηγητής στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών στο USC (Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας), ενώ προσθέτει ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των μεγάλων και των μικρών εκκλησιών της εποχής: «Για παράδειγμα, σε μια εκκλησία όπως η Μεταμόρφωση του Σωτήρα η αντήχηση είναι σχετικά χαμηλή και αυτό βοηθάει στην ακριβή κατανόηση κάθε λέξης που ψάλλεται. Σε αντίθεση, μια μεγάλη εκκλησία, όπως η Αγία Σοφία, έχει πολύ μεγαλύτερη αντήχηση και αυτό δυσκολεύει την κατανόηση των λέξεων, αλλά περιτυλίγει τους ακροατές με ήχο που φαίνεται να προέρχεται από τα ουράνια».
Ο κ. Κυριακάκης με τη βασική συνεργάτιδά του, Σάρον Γκερστέλ, καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο UCLA, αλλά και την ομάδα τους ηχογράφησαν ψαλμούς και ύμνους από τη χειρόγραφη παράδοση τόσο του μοναστικού όσο και του νεο-σαββαϊτικού τυπικού, ερμηνευμένους από ψάλτες, χορωδίες και σολίστ, από ποικίλες θέσεις των ναών (κεντρικό κλίτος, τρούλους, πλευρικά κλίτη, υπερώο).
Στην επιστημονική μελέτη των εκκλησιών της Θεσσαλονίκης συνεργάστηκαν, επίσης, οι εμπειρογνώμονες: Spyridon Antonopoulos, Musicologist, City University, London, Κωνσταντίνος Ράπτης, Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης, Amy Papalexandrou, Prof. of Art History, Stockton College, New Jersey και James Donahue, Prof. of Music Production and Engineering, Berklee College, Boston. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εντυπωσιακή μελέτη της διεθνούς ομάδας προκαλεί το παγκόσμιο ενδιαφέρον!
Νέες μελέτες
«Ένα από τα επόμενα βήματά μας είναι να επιστρέψουμε στη Θεσσαλονίκη, για να μελετήσουμε την επίδραση των κατασκευαστικών υλικών (μάρμαρο, γύψος, μωσαϊκά) στην ακουστική της κάθε εκκλησίας. Αυτές οι μελέτες θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε αν κάποιες εκκλησίες συντονίστηκαν για συγκεκριμένες φωνές (π.χ. τενόρων ή μπάσων) και αν μερικές σχεδιάστηκαν περισσότερο για κήρυγμα παρά για ψαλμό», τονίζει ο κ. Κυριακάκης, με ειδίκευση στην επεξεργασία ακουστικών σημάτων και της ψυχοακουστικής.
Στόχος ένα «ακουστικό μουσείο»
Η διεθνής ομάδα επιστημόνων έχει μια μεγάλη λίστα από εκκλησίες που θέλει να μετρήσει και να συγκρίνει, πάντα ψάχνοντας για κτίσματα που έχουν κρατήσει, όσο το δυνατόν, το αρχικό σχέδιο και την αρχική διακόσμηση, ενώ όνειρο του κ. Κυριακάκη, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι να δημιουργήσει ένα «ακουστικό μουσείο». «Ο στόχος είναι να κάνουμε μετρήσεις σε όσες εκκλησίες μάς δοθεί πρόσβαση. Οι μετρήσεις αυτές θα μας επιτρέψουν να κάνουμε μια ακουστική απογραφή αυτών των μνημείων, που κάποτε στο μέλλον δεν θα υπάρχουν πια. Σε αυτό το ακουστικό μουσείο, με τεχνολογία που έχουμε αναπτύξει στο εργαστήριό μου, θα μπορούμε να ηχογραφούμε ψαλμωδίες και να τις παρουσιάζουμε όπως θα ακούγονταν στον βυζαντινό Μεσαίωνα», καταλήγει ο κ. Κυριακάκης.
Οι ναοί που μελετήθηκαν
Βασιλική Παναγίας Αχειροποιήτου: Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, επί της οδού Αγίας Σοφίας, βρίσκεται ο Μεγάλος Ναός της Θεοτόκου. Χτίστηκε τον 5ο αι. στον τύπο της τρίκλιτης, ξυλόστεγης βασιλικής, με νάρθηκα και υπερώα, πάνω στα ερείπια συγκροτήματος ρωμαϊκών λουτρών. Ένα μικρό, κογχωτό κτίσμα, σε επαφή με τη νότια πλευρά, εξυπηρετούσε τις λατρευτικές ανάγκες του ναού, ενώ ένα μικρό παρεκκλήσι, αφιερωμένο στην Αγία Ειρήνη, προσκολλήθηκε στην ανατολική πλευρά κατά τη βυζαντινή περίοδο. Στο εσωτερικό του ναού ξεχωρίζουν τα αρχιτεκτονικά γλυπτά στις κιονοστοιχίες που διαχωρίζουν τα τρία κλίτη, ενώ εξαιρετικής τέχνης είναι τα ψηφιδωτά που σώζονται στα εσωράχια των τόξων των κιονοστοιχιών, των υπερώων και του τριβήλου στον νάρθηκα.
Αγία Σοφία: Ο ναός, αφιερωμένος στον Χριστό, τον αληθή Λόγο και τη Σοφία του Θεού, χτίστηκε στα τέλη του 7ου αι. – αρχές του 8ου αι. στη θέση μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αι. Αποτελεί τυπικό δείγμα μεταβατικού σταυροειδούς ναού με τρούλο και περίστωο, κατά μίμηση της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος στο εσωτερικό του, έργο τριών φάσεων, μαρτυρεί το υψηλό πνευματικό και καλλιτεχνικό επίπεδο της πόλης σε διάφορες εποχές. Η διακόσμηση του ιερού συνιστά ένα από τα πιο σημαντικά και ακριβώς χρονολογημένα. σύνολα ζωγραφικής της εικονομαχικής περιόδου (780-788). Στον τρούλο η Ανάληψη είναι κορυφαίο δείγμα της λεγόμενης Αναγέννησης των Μακεδόνων Αυτοκρατόρων στα τέλη του 9ου αι., ενώ στην κόγχη η ένθρονη Παναγία η Βρεφοκρατούσα, έργο του 11ου-12ου αι., κάλυψε τον μεγάλο σταυρό της εικονομαχικής περιόδου.
Παναγίας Χαλκέων: Νοτίως της αρχαίας αγοράς, στη ΝΑ γωνία του βυζαντινού Μεγαλοφόρου, στη γειτονιά των χαλκωματάδων, από όπου και έλκει την ονομασία του, βρίσκεται ο Ναός της Παναγίας Χαλκέων. Είναι ακριβώς χρονολογημένο μνημείο, με επιγραφή στο μαρμάρινο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου: Χτίστηκε το 1028 από τον Χριστόφορο Πρωτοσπαθάριο και Κατεπάνω Λαγουβαρδίας, τη σύζυγό του, Μαρία, και τα παιδιά του, Νικηφόρο, Άννα και Κατακαλή ως ταφικό παρεκκλήσι. Ο τάφος του κτήτορα βρίσκεται σε αρκοσόλιο, που ανοίγεται στο πάχος του βόρειου τοίχου του ναού. Ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς, εγγεγραμμένου, με τρούλο ναού. Οι ραδινές αναλογίες του μνημείου και η ολόπλινθη τοιχοδομία του, την οποία διαρθρώνουν τυφλά αψιδώματα, κόγχες και ημικίονες, παραπέμπουν σε κωνσταντινουπολίτικη επίδραση. Δεύτερη γραπτή επιγραφή επιβεβαιώνει την τοιχογράφησή του συγχρόνως με την ίδρυσή του.
Ναός των Αγίων Αποστόλων: Στην αρχή της οδού Ολύμπου και πολύ κοντά στα δυτικά τείχη βρίσκεται ο Ναός των Αγίων Αποστόλων, καθολικό άλλοτε μονής, αφιερωμένης στην Παναγία, με κτήτορα τον Πατριάρχη Νίφωνα (1310-1314) και τον μαθητή του, ηγούμενο Παύλο. Ανήκει στον τύπο του σύνθετου σταυροειδούς, εγγεγραμμένου ναού, με περίστωο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάρθρωση των εξωτερικών όψεων του μνημείου, με κορύφωση τα κεραμοπλαστικά, που κοσμούν την ανατολική πλευρά. Στο εσωτερικό σώζει εξαιρετικό ψηφιδωτό διάκοσμο, χαρακτηριστικό της τελευταίας περιόδου της παλαιολόγειας τέχνης.
Ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού: Στην Άνω Πόλη, μεταξύ των οδών Ηροδότου και Αποστόλου Παύλου και πολύ κοντά στα ανατολικά τείχη εντός περίκλειστης αυλής βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού ή των Ορφανών, καθολικό και αυτός βυζαντινής μονής. Ανήκει στον τύπο του μονόχωρου ναού με περίστωο, που απολήγει στα ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια. Ο αριστουργηματικός τοιχογραφικός του διάκοσμος είναι ένα από τα πληρέστερα διατηρούμενα ζωγραφικά σύνολα στη Θεσσαλονίκη και αντιπροσωπευτικό δείγμα της παλαιολόγειας τέχνης. Από το μοναστηριακό συγκρότημα, πλην του καθολικού, σώζονται ερείπια του πυλώνα της μονής επί της οδού Ηροδότου.
Ναός της Αγίας Αικατερίνης: Πάνω από την οδό Ολυμπιάδος, στις παρυφές της Άνω Πόλης, στη συμβολή των οδών Τσαμαδού και Οιδίποδα και κοντά στα ΒΔ τείχη βρίσκεται ο Ναός της Αγίας Αικατερίνης, καθολικό άλλοτε βυζαντινής μονής. Χρονολογείται στα τέλη του 13ου – αρχές του 14ου αι. Ανήκει στον τύπο του σύνθετου, τετρακιόνιου, σταυροειδούς, εγγεγραμμένου ναού με περίστωο, με παρεκκλήσια στα ανατολικά. Οι κομψές του αναλογίες και η διάρθρωση των όψεων, με βαθμιδωτά αψιδώματα και τόξα, πλίνθινους ημικίονες και κεραμοπλαστικά κοσμήματα, καθιστούν το μνημείο εξαίρετο δείγμα της παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής. Ο τοιχογραφικός του διάκοσμος, αν και διατηρείται πολύ αποσπασματικά, ακολουθεί τη ζωγραφική παράδοση των αρχών της παλαιολόγειας αναγέννησης.
Ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος: Στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Παλαιών Πατρών Γερμανού βρίσκεται ο Ναΐσκος του Σωτήρος. Χτίστηκε μετά το 1340 πιθανότατα ως ταφικό παρεκκλήσι βυζαντινού μοναστηριού και αρχικά ήταν αφιερωμένος στην Παναγία. Ανήκει στον τύπο του τετράκογχου εγγεγραμμένου σε τετράγωνη κάτοψη ναού. Η δυτική κόγχη κατεδαφίστηκε το 1936 για την προσθήκη νάρθηκα. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του χρονολογείται την περίοδο 1350-1370 και εντάσσεται στην παλαιολόγεια παράδοση.
Ναΐδριο του Προφήτη Ηλία: Επί της οδού Ολυμπιάδος, στη συμβολή της με την οδό Προφήτη Ηλία, πάνω σε ένα φυσικό, βραχώδες έξαρμα δεσπόζει ο Ναός του Προφήτη Ηλία. Είναι μοναδικός στην πόλη της Θεσσαλονίκης για τον αρχιτεκτονικό του τύπο: τρίκογχος τετρακιόνιος, σταυροειδής, εγγεγραμμένος, με λιτή και περίστωο, που απολήγει στα ανατολικά σε παρεκκλήσια, ήταν αφιερωμένος στον Χριστό και ταυτίζεται με το καθολικό της Μονής Ακαπνίου. Από τον εικονογραφικό διάκοσμο σώζεται μόνο στη λιτή η παράσταση της βρεφοκτονίας, αντιπροσωπευτική της τελευταίας φάσης της παλαιολόγειας τέχνης.
