Του Χρήστου Γ. Κτενά
Ένα από τα πιο μεγάλα σημεία τριβής μεταξύ κυβέρνησης και Εκκλησίας στη χώρα μας τον τελευταίο καιρό είναι η αναμόρφωση του μαθήματος των Θρησκευτικών από το υπουργείο Παιδείας. Μια αναμόρφωση που βρίσκει αντίθετη την Εκκλησία, με πολλούς ιεράρχες, θεολόγους και πιστούς να τονίζουν πως επιδιώκεται η μετατροπή του σε μάθημα θρησκειολογίας (δηλαδή διδασκαλία μιας κοσμικής γνώσης των θρησκειών), με απαλοιφή του ομολογιακού χαρακτήρα του, δηλαδή της ουσιαστικής διδασκαλίας της επικρατούσας θρησκείας της χώρας, που ταυτίζεται με τον εθνικό χαρακτήρα της.
Η σχετική συζήτηση, βέβαια, δεν είναι μόνο ελληνική, καθώς ανάλογα ζητήματα έχουν τεθεί στον δημόσιο διάλογο σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Και εδώ μπαίνει το ερώτημα: Πώς διδάσκονται τα Θρησκευτικά στην ήπειρό μας, που αποτελεί και προπύργιο του Χριστιανισμού;
Είναι σημαντικό να τονίσουμε κάτι από την αρχή: Δεν υπάρχει ένα και μοναδικό μοντέλο θρησκευτικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη. Κάθε χώρα, ανάλογα με την παράδοσή της, την πολιτική της σε σχέση με την Παιδεία, τη θέση των μεγάλων θρησκειών και Εκκλησιών στο εσωτερικό της (μιλάμε κυρίως για χριστιανικά δόγματα), την ιστορία της και την όποια σχέση θρησκείας-κράτους έχει καθιερωθεί, αντιμετωπίζει διαφορετικά το ζήτημα. Πάντως, σύμφωνα με την έρευνα «Τhe Future of Religious Education in Europe» του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου της Φλωρεντίας, περιγράφονται τρεις κύριες προσεγγίσεις στη θρησκευτική εκπαίδευση.
Η πρώτη είναι η ομολογιακή, σύμφωνα με την οποία οι μαθητές αποκτούν μέσω της εκπαίδευσης μια προσωπική/βιωματική και εις βάθος γνώση γύρω από τη θρησκεία, με τον διδάσκοντα να είναι θεολόγος ή/και ιερωμένος. Η δεύτερη προσέγγιση είναι η θρησκειολογική, με βάση την οποία περιγράφεται το περιεχόμενο των θρησκειών που συνυπάρχουν σήμερα στον κόσμο, χωρίς η διδασκαλία του συγκεκριμένου μαθήματος να διαφέρει από εκείνη οποιουδήποτε άλλου. Στην προσέγγιση αυτή ο διδάσκων δρα ως πομπός γνώσεων, χωρίς να τις χρωματίζει με βάση τα προσωπικά του πιστεύω. Τέλος, η τρίτη προσέγγιση, αυτή της «συμπερίληψης», μοιάζει με τη θρησκειολογική, αλλά προβλέπει και τη συμμετοχή κληρικών-εκπροσώπων κάθε θρησκείας (με έμφαση σε εκείνες που έχουν την ισχυρότερη τοπική παράδοση), ώστε να μιλήσουν σχετικά στους μαθητές.
Πάντως, μεταξύ των τριών μοντέλων δεν υπάρχει κάποιος «νικητής» και, ενώ εμφανίζεται μια μεταστροφή προς τη θρησκειολογία, τελικά δεν επικρατεί, με την ομολογιακή προσέγγιση να έχει, με τη σειρά της, να προτείνει μια πλουραλιστική αναβάθμιση, π.χ., όπως συμβαίνει στη Γερμανία.
Τα θρησκευτικά στην πράξη
Κοιτώντας μερικά παραδείγματα δημόσιας θρησκευτικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη, συναντάμε στην Αγγλία ένα μερικώς αποκεντρωμένο σύστημα δημόσιας Παιδείας, το οποίο προβλέπει τη διδασκαλία των Θρησκευτικών, με περιεχόμενο όμως που διαμορφώνεται σε συνεργασία με τις τοπικές Αρχές. Ουσιαστικά, συγκροτείται ένα περιφερειακό συμβούλιο, στο οποίο μετέχουν εκπρόσωποι των θρησκειών που έχουν παρουσία στην περιοχή, της Εκκλησίας της Αγγλίας, των διδασκόντων και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, το οποίο εξετάζει και περιοδικά αναθεωρεί το περιεχόμενο του μαθήματος. Βασική αρχή είναι ότι η διδασκαλία αντανακλά τη βρετανική παράδοση, οπότε το περιεχόμενο είναι κυρίως χριστιανικό (άλλωστε, η χώρα έχει την ιδιοτυπία ο ανώτατος άρχοντας, σήμερα η βασίλισσα Ελισάβετ, να είναι και επικεφαλής της Εκκλησίας της Αγγλίας), αλλά προσφέρει και πληροφόρηση για τις θέσεις και τις πρακτικές άλλων θρησκειών. Αν το σχολείο είναι ιδιωτικό με θρησκευτικό χαρακτήρα (κάτι αρκετά διαδεδομένο στη χώρα), τότε είναι ελεύθερο να διαμορφώσει το περιεχόμενο του μαθήματος, που σε αυτές τις περιπτώσεις είναι συνήθως ομολογιακό.
Στην Αγγλία βασική αρχή είναι ότι η διδασκαλία αντανακλά τη βρετανική παράδοση, οπότε το περιεχόμενο είναι κυρίως χριστιανικό
Περνώντας στη Σκωτία, εκεί συναντάμε ένα μάθημα θρησκευτικών και ηθικής, με έμφαση στον Χριστιανισμό, ενώ το μάθημα ασχολείται και με άλλες θρησκείες. Αν το σχολείο είναι καθολικό, η εκπαίδευση γίνεται με βάση τις οδηγίες της Σκωτικής Καθολικής Εκκλησίας σε ομολογιακή προσέγγιση.
Η Γαλλία είναι μια περίπτωση που ξεχωρίζει, καθώς δεν παρέχεται θρησκευτική εκπαίδευση στα δημόσια σχολεία, με την κοσμικότητα να είναι από τους βασικούς πυλώνες της δημόσιας Παιδείας. Άλλωστε, η χώρα έχει κάνει πλήρη διαχωρισμό Εκκλησίας-κράτους, αν και η Καθολική Εκκλησία έχει ιδιαίτερο κύρος και ισχύ στη γαλλική κοινωνία. Στα σχολεία, πάντως, διδάσκονται κάποια πράγματα για τις θρησκείες στο πλαίσιο των μαθημάτων Ιστορίας, λειτουργίας του πολιτεύματος κ.ά. Στο σχολείο, ωστόσο, μετά τη λήξη των μαθημάτων, μπορεί να γίνει θρησκευτική κατήχηση για όσους μαθητές το επιθυμούν, ανάλογα με την πίστη τους. Η Γαλλία, βέβαια, διακρίνεται και για τον μεγάλο αριθμό ιδιωτικών σχολείων (περίπου το 20% των μαθητών φοιτούν σε τέτοια), με πολύ μεγάλο ποσοστό τους να είναι θρησκευτικά (καθολικά), οπότε εκεί υπάρχει σαφής ομολογιακή εκπαίδευση. Μόνη εξαίρεση είναι η περιοχή της Αλσατίας, όπου τα Θρησκευτικά διδάσκονται στα δημόσια σχολεία, αλλά αυτό γίνεται γιατί η τοπική παράδοση συνδέεται με τη Γερμανία, οπότε ακολουθείται το γερμανικό μοντέλο, το οποίο περιγράφουμε στη συνέχεια.
Η Γαλλία διακρίνεται και για τον μεγάλο αριθμό ιδιωτικών σχολείων (περίπου το 20% των μαθητών φοιτούν σε τέτοια), με πολύ μεγάλο ποσοστό τους να είναι θρησκευτικά
Στη Γερμανία, λοιπόν, έχουμε μια σύνθετη εποπτεία στο περιεχόμενο της θρησκευτικής εκπαίδευσης. Έτσι, ανάλογα με την περιοχή και τις πιο διαδεδομένες θρησκείες, το κράτος συνεργάζεται με την αντίστοιχη Εκκλησία (κυρίως την προτεσταντική και την καθολική), ώστε να προσφέρεται στους μαθητές ένα ομολογιακό μάθημα, ανάλογα με την πίστη τους. Με αυτή τη φιλοσοφία διδάσκονται ταυτόχρονα ομολογιακά μαθήματα ανά Εκκλησία/θρησκεία, όπου ο διδάσκων πρέπει να έχει πιστοποιητικό ειδίκευσης (μια άδεια ουσιαστικά) από την οργανωμένη θρησκεία της οποίας διδάσκει το ομολογιακό μάθημα. Βέβαια, βασικές εκπαιδευτικές αρχές είναι ο αλληλοσεβασμός και η ελευθερία της έκφρασης, οπότε το όλο σύστημα προτρέπει τους μαθητές να εμβαθύνουν στη θρησκεία τους, μακριά από διαθρησκειακές αντιπαραθέσεις.
Στη Γερμανία,ανάλογα με την περιοχή και τις πιο διαδεδομένες θρησκείες, το κράτος συνεργάζεται με την αντίστοιχη Εκκλησία για να προσφέρει στους μαθητές ομολογιακό μάθημα
Στην Ιταλία, τώρα, στον πυρήνα του καθολικισμού, τα Θρησκευτικά διδάσκονται στο σχολείο, με το περιεχόμενο του μαθήματος να καθορίζεται σε συνεργασία με τη Σύνοδο των Καθολικών Επισκόπων. Όσο για τη Ρωσία, υπάρχει διδασκαλία των βασικών αρχών της χριστιανικής θρησκείας, σε συνδυασμό με μαθήματα ηθικής, καθώς αναγνωρίζεται η πολιτισμική και ιστορική σχέση της Ορθοδοξίας με το ρωσικό έθνος.
Σημειωτέον ότι στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης η παρακολούθηση των Θρησκευτικών δεν είναι υποχρεωτική, καθώς ο γονέας μπορεί να δηλώσει ότι δεν επιθυμεί το παιδί του να συμμετέχει στο μάθημα. Σε αρκετές περιπτώσεις, όμως, αν επιλέξει κάτι τέτοιο, ο μαθητής, αντί για το μάθημα Θρησκευτικών, παρακολουθεί κάποιο άλλο, με στοιχεία ηθικής ή αγωγής του πολίτη.
Η διαδικασία που δεν καταφέραμε να ακολουθήσουμε στην Ελλάδα
Αν κάτι μπορεί να συμπεράνει κανείς από την πολλαπλότητα των προσεγγίσεων και των ειδικών ρυθμίσεων της θρησκευτικής εκπαίδευσης στην Ευρώπη είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις γίνεται με τη συνεργασία του κράτους και της Εκκλησίας (ή θρησκειών γενικότερα). Μια συνεργασία που αποσκοπεί στο να παρέχονται στον μαθητή οι απαραίτητες γνώσεις, να τηρούνται οι εκπαιδευτικές πολιτικές της χώρας, αλλά και να διασφαλίζεται ότι η διδασκαλία γίνεται από γνώστες του θέματος και ότι είναι ομαλά ενταγμένη σε ένα ευρύτερο πλαίσιο δημόσιας Παιδείας. Όπου το σχολείο παρέχει μια βάση ηθικών αξιών και δημοκρατικής συμπεριφοράς, φροντίζει για τη σύνδεση με την πολιτισμική και ιστορική παράδοση και σέβεται την ελευθερία της γνώμης του μαθητή. Και βέβαια κάθε αλλαγή του περιεχομένου του μαθήματος και της εκπαιδευτικής του προσέγγισης γίνεται με διάλογο και μακροχρόνιο προγραμματισμό. Μια διαδικασία, δηλαδή, που ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να ακολουθήσουμε στην Ελλάδα. Όχι μόνο για το μάθημα των Θρησκευτικών, αλλά γενικά για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όπου έχουν περισσέψει οι αλλαγές και οι «μεταρρυθμίσεις», για να καταλήξουμε σε ένα εξαντλημένο σώμα μαθητών με μόνο στόχο τις Πανελλαδικές…
Τέλος, έχοντας ως δεδομένη την ανάγκη για θρησκευτική ανεκτικότητα, διαπιστώνεται από πολλούς μελετητές ότι η γνώση γύρω από τις θρησκείες μειώνεται στην Ευρώπη. Κάτι που όμως πιθανά θα έχει σοβαρές επιπτώσεις τόσο για τη Δημοκρατία (όπου είναι απαραίτητο να υπάρχει αλληλοκατανόηση μεταξύ των πολιτών, αλληλοκατανόηση που να περιέχει και το κρίσιμο στοιχείο των θρησκευτικών πιστεύω) όσο και για τον πολιτισμό, μιας και η ιστορική και πολιτισμική παράδοση πολλών χωρών είναι συνδεδεμένη με τη θρησκευτική παράδοση, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ελλάδα.
