Του Μ. Γ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Οι γιορτές του Πάσχα διακρίνονται για τον οριακό και διαβατήριο χαρακτήρα τους, δεδομένου ότι βρίσκονται σε μια εποχή του χρόνου που σηματοδοτεί το ουσιαστικό πέρασμα από την άνοιξη στο καλοκαίρι, από την αναβλάστηση και την ανθοφορία στην καρποφορία και τη συγκομιδή.
Γι’ αυτό και έχουν βαθύτατα γονιμικούς συμβολισμούς, πολύτιμους για τις αγροτοκτηνοτροφικές κοινότητες, που δημιούργησαν και διατήρησαν τις μορφές του παραδοσιακού μας πολιτισμού.
Ο συνδυασμός θρησκευτικών μηνυμάτων, λατρευτικών πρακτικών και γονιμικών συμβολισμών είναι που ουσιαστικά συναποτελεί και συνιστά τον ελληνορθόδοξο χαρακτήρα των εθίμων της περιόδου αυτής, ο οποίος είναι ορατός σε κάθε επιμέρους γιορτή και εθιμική περίσταση.
Οσον αφορά την Κυριακή της Πεντηκοστής, πρόκειται για την ουσιαστική πανηγυρική λήξη του κύκλου των εορτών του Πάσχα, την Κυριακή πενήντα ημέρες μετά τη Λαμπρή. Ηδη η παραμονή της εορτής, το Σάββατο της Πεντηκοστής, διακρίνεται για τον έντονα νεκρολατρικό και γονιμικό χαρακτήρα των εθίμων. Η μέρα είναι γνωστή και ως «Γονατιστή» ή «της Γονατίσεως» ή «Γονατίσματα», λόγω της γενικής γονυκλισίας στον εσπερινό που τελείται το πρωί, αμέσως μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία.
Σε πολλές περιοχές συνηθίζουν να προσφέρουν στον ναό κόλλυβα ή γαλατόπιτες, για να διανεμηθούν στους πιστούς μετά τη Θεία Λειτουργία, ώστε να συγχωρέσουν τις ψυχές των νεκρών τους. Στην Καστοριά συνήθιζαν όταν γονάτιζαν να αφήνουν μπροστά τους λουλούδια που είχαν φέρει από το σπίτι τους και να κρατούν ένα αναμμένο κερί, ενώ αλλού, όταν γονάτιζαν, έκλειναν τα μάτια τους με άνθη ή με φύλλα, κυρίως φύλλα καρυδιάς, με την πίστη ότι την ώρα εκείνη περνούσαν μέσα από τον ναό οι ψυχές των νεκρών που επέστρεφαν στον Άδη και δεν έπρεπε να τους δουν και να τους γνωρίσουν, γιατί τότε θα στεναχωριούνταν και θα έκλαιγαν.
Στη Θράκη πάλι συνήθιζαν να γονατίζουν πάνω σε κλαδιά ή σε φύλλα καρυδιάς. Στην Ίμβρο οι γυναίκες όταν γονάτιζαν έβαζαν μικρή πέτρα στη ράχη τους, ευχόμενες να είναι γερή η μέση τους όλο το καλοκαίρι, ενώ στην Κάρπαθο έβαζαν το σιδερένιο κλειδί του σπιτιού στο κεφάλι ή στα δόντια τους, για να μην πονούν όλο τον χρόνο. Αλλού έπαιρναν μαζί τους λίγο χώμα σε μαντήλι, το έβαζαν μπροστά στις εικόνες του τέμπλου και κατόπιν το έριχναν στη ρίζα των άκαρπων οπωροφόρων δένδρων, με την πίστη ότι έτσι θα άρχιζαν να καρπίζουν. Στην Άνω Αμισό του Πόντου συνήθιζαν να χτυπούν ο ένας τον άλλο τελετουργικά με κλαδιά καρυδιάς, για να αποκτήσουν δύναμη, θαλερότητα και υγεία. Τηρούσαν γενική εθιμική αργία και μάλιστα οι νοικοκυρές δεν άνοιγαν τα σεντούκια, πιστεύοντας ότι θα πήγαιναν ποντίκια να καταστρέψουν τα ασπρόρουχά τους, ενώ συχνά πραγματοποιούσαν εξοχικά συμπόσια και διασκεδάσεις. Κάποτε δε μαρτυρούνται όχι μόνο γυναικεία γονιμικά τραγούδια, αλλά και η φυτομορφική μεταμφίεση των γυναικών, με χλωρά κλαδιά και φύλλα.
Στην Ίμβρο οι γυναίκες όταν γονάτιζαν έβαζαν μικρή πέτρα στη ράχη τους, ευχόμενες να είναι γερή η μέση τους όλο το καλοκαίρι, ενώ στην Κάρπαθο έβαζαν το σιδερένιο κλειδί του σπιτιού στο κεφάλι ή στα δόντια τους, για να μην πονούν όλο τον χρόνο
Όλα αυτά είναι που προσδιορίζουν τον ελληνορθόδοξο χαρακτήρα της εορτής. Μιας πανήγυρης που κλείνει ουσιαστικά τον κύκλο των εορτών του Πάσχα και οδηγεί, όπως και παραπάνω επισημάναμε, στον κύκλο των καλοκαιρινών εορτών. Αυτό το πέρασμα, το κρίσιμο για τον λαϊκό άνθρωπο, περιχαρακώνεται με έθιμα και τελετουργίες ανάλογες, γονιμικές και διαβατήριες. Και τούτο είναι που δίνει στα ελληνικά λαϊκά θρησκευτικά έθιμα της Πεντηκοστής την ιδιαίτερη σημασία και τον ξεχωριστό χαρακτήρα τους.
