Του Χρήστου Γ. Κτενά
Η απόφαση των Βρετανών υπέρ του Brexit κλόνισε την Ευρώπη και όλο τον κόσμο, ενώ τα οικονομικά και πολιτικά «απόνερα» του δημοψηφίσματος δεν δείχνουν να ηρεμούν, υποσκάπτοντας τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Όλοι πλέον προσπαθούν να αναλύσουν την ψήφο των πολιτών σε σχέση με το εισόδημα, την ηλικία, την ταξική προέλευση και βέβαια την εθνοτική τους ταυτότητα. Οπότε, το ερώτημα έρχεται φυσιολογικά: Σε αυτό το δημοψήφισμα, που πραγματικά δίχασε το Ηνωμένο Βασίλειο, η Εκκλησία τι ρόλο είχε και πώς επηρέασε τους ψηφοφόρους;
Και μιλάμε για την Αγγλικανική, κυρίως, την «εθνική» Εκκλησία της Βρετανίας, που είναι και η μεγαλύτερη σε αριθμό πιστών.
Τυπικά λοιπόν η Αγγλικανική Εκκλησία κράτησε ουδέτερη στάση καθ’ όλη τη διάρκεια της σχετικής συζήτησης στη Βρετανία. Μια ουδετερότητα αυτονόητη, καθώς αποφεύγει την ανάμιξή της στην πολιτική, αλλά και γιατί επικεφαλής της είναι ο Βρετανός εκάστοτε μονάρχης, ο οποίος έχει συνταγματική υποχρέωση να επιδεικνύει πολιτική ουδετερότητα.
Στην πράξη, όμως, η Αγγλικανική Εκκλησία και πολλά μέλη της δεν απέφυγαν την εμπλοκή στο δημοψήφισμα, κάτι όμως που δεν έγινε ούτε οργανωμένα ούτε προς μία κατεύθυνση. Για παράδειγμα, τον Ιανουάριο οι διαχειριστές των επενδύσεων και των συνταξιοδοτικών κεφαλαίων της Αγγλικανικής Εκκλησίας (που φθάνουν τα 8,5 δισ. λίρες) ανακοίνωσαν ότι δεν ανησυχούν για οποιαδήποτε αναστάτωση των αγορών πριν ή μετά το δημοψήφισμα, καθώς ακολουθούν μια «μακροπρόθεσμη επενδυτική στρατηγική». Έτσι, ουσιαστικά έδωσαν «πράσινο φως» στην εκστρατεία υπέρ του Brexit, μιας και ακύρωναν το βασικό επιχείρημα της πλευράς του Bremain (δηλαδή της παραμονής στην Ε.Ε.), ότι σε περίπτωση εξόδου από την Ευρωπαϊκή Ένωση θα ακολουθούσε ένας οικονομικός Αρμαγεδδών. Φυσικά, σήμερα αυτός ο Αρμαγεδδών ήδη έχει ξεκινήσει, οπότε μάλλον οι διαχειριστές των αποθεματικών της Εκκλησίας θα πρέπει να μετανιώνουν για τη σιγουριά τους.
Ακόμη, έναν μήνα πριν από το δημοψήφισμα ο George Carey, ο πρώην αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι (το ανώτατο ιερατικό αξίωμα της Αγγλικανικής Εκκλησίας) σε άρθρο του στην εφημερίδα «Daily Mail» είχε ταχθεί ανοιχτά υπέρ του Brexit. Τα επιχειρήματά του ήταν αρκετά. Για παράδειγμα, διαπίστωνε ότι στην Ευρώπη υπάρχει άνοδος τόσο της Ακροδεξιάς όσο και της Ακροαριστεράς, άρα η Ένωση βάδιζε -κατά τον ίδιο- σε δρόμους πολιτικής υπερέντασης. Επίσης, βλέποντας πως ήδη οι σχέσεις Ε.Ε.-Βρετανίας ήταν παγωμένες, προτιμούσε την έξοδο και τον επανακαθορισμό μιας πιο στενής σχέσης γειτονίας, όπου όμως η Βρετανία θα είχε πολιτική αυτονομία και πλήρη εθνική κυριαρχία. Μάλιστα, ο ίδιος έκανε έναν παραλληλισμό της εξόδου της Βρετανίας από την Ε.Ε. με τη βιβλική έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο σε αναζήτηση της «γης της επαγγελίας»!
Όσο για το θέμα των μεταναστών, ο Carey καταδίκαζε το «πείραμα της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης», όπως το χαρακτήριζε, που είχε αυξήσει τον πληθυσμό της χώρας κατά εκατομμύρια τα τελευταία χρόνια, υπονομεύοντας, όπως έλεγε, το βιοτικό επίπεδο των επόμενων γενεών. Με λίγα λόγια, ο πρώην ιεράρχης ασπαζόταν το σύνολο των επιχειρημάτων των οπαδών του Brexit, προσφέροντας στη σχετική καμπάνια και μια πολύτιμη ενίσχυση.
Το «τελικό χτύπημα»
Περνώντας στην αντίπερα όχθη, δηλαδή στους οπαδούς του Bremain, αίσθηση έκανε στη Βρετανία η ανακοίνωση μιας ειδικής προσευχής που δημιούργησε η Εκκλησία της Αγγλίας για το δημοψήφισμα. Η προσευχή ήταν πολύ σύντομη και τελείως ουδέτερη, για να μη θεωρηθεί ως παρότρυνση υπέρ κάποιας πλευράς. Και σε ελεύθερη μετάφραση έλεγε τα εξής:
«Θεέ της Αληθείας, ευλόγησέ μας ώστε να συζητήσουμε τα ζητήματα που θίγονται σε αυτό το δημοψήφισμα με ειλικρίνεια και ευθύτητα. Ευλόγησε με γενναιοδωρία όσους επιθυμούν να διαμορφώσουν τη γνώμη τους και με οξυδέρκεια όσους ψηφίζουν, ώστε το έθνος μας να ευημερήσει, αλλά και μαζί με όλους τους λαούς της Ευρώπης να εργαστούμε για την ειρήνη και το κοινό καλό, στο όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού».
Για μερικούς, όμως, η αναφορά σε «όλους τους λαούς της Ευρώπης» παρέπεμπε σε υποστήριξη του Bremain, ενώ ανοιχτά υπέρ της συγκεκριμένης άποψης τάχθηκε και ο David Hamid, επίσκοπος Ευρώπης της Αγγλικανικής Εκκλησίας, κάτι αναμενόμενο, καθώς το εκκλησίασμά του είναι διάσπαρτο σε όλη την ήπειρο (κυρίως Βρετανοί που ζουν σε άλλες χώρες της Ε.Ε.). Οπότε ο ίδιος δήλωνε θετικός για τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η συμμετοχή στην Ε.Ε., ενώ ερμήνευε το Bremain ως μια επιλογή συμβατή με τις χριστιανικές αρχές, που είναι δεδομένα υπέρ της ειρήνης, όπως και η Ε.Ε., η οποία δημιουργήθηκε μεταπολεμικά για να προάγει τη συνεργασία των εθνών της ηπείρου και να αποφευχθεί ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος.
Το τελικό «χτύπημα» όμως στο στρατόπεδο του Brexit το έδωσε ο νυν Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι, Justin Welby. Αρχικά, τον Μάρτιο, είχε εμπλακεί στην πολιτική αντιπαράθεση, ζητώντας από τους υποστηρικτές του Brexit να περιγράψουν πώς βλέπουν τη Βρετανία σε περίπτωση εξόδου από την Ε.Ε. Τότε ο ίδιος είχε αρνηθεί να ταχθεί υπέρ του Bremain, λέγοντας πως δεν υπάρχει μία και μοναδική αλήθεια στο δημοψήφισμα, ενώ κολάκευσε και τους οπαδούς του Brexit αναγνωρίζοντας ως «λογικούς» τους φόβους τους για το Μεταναστευτικό, τονίζοντας όμως πως η Βρετανία έχει τεράστια χωρητικότητα και δυνατότητα να δεχθεί μεταναστευτικές ροές. Η αμφίσημη αυτή θέση του Μαρτίου έγινε τελικά τον Ιούνιο, λίγες ημέρες πριν από το δημοψήφισμα, ανοιχτή θέση υπέρ του Bremain, με βασικό επιχείρημα την ειρήνη στην Ευρώπη. Όπως είπε «η Ε.Ε. συγκροτήθηκε σε μια Ευρώπη διαλυμένη από τον πόλεμο και πέτυχε να διαμορφώσει την ήπειρο, για να έχει συνεισφέρει περισσότερο στην ανθρώπινη ευημερία και την κοινωνική προστασία από ό,τι κάθε άλλη περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας». Μάλιστα, επέμενε ότι η ψήφος έπρεπε να δοθεί με τον ίδιο ιδεαλισμό και τη φιλοδοξία που είχαν οι ιδρυτικές μορφές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ τόνισε την ανάγκη ενίσχυσης της συνοχής της χώρας μετά το δημοψήφισμα, που λόγω της έντασης δεν έπρεπε να αφεθεί να δημιουργήσει «πολύχρονη πικρία».
Η στάση των καθολικών και άλλων ομολογιών
Αν με βάση τα παραπάνω η Αγγλικανική Εκκλησία τελικά και αναμίχθηκε στο δημοψήφισμα για το Brexit, αλλά και εμφανίστηκε εξίσου διχασμένη όπως όλη η χώρα, σε ό,τι αφορά τις άλλες χριστιανικές ομολογίες στη Βρετανία, όπως και τις άλλες θρησκείες, η συσπείρωση υπέρ του Bremain ήταν εντυπωσιακή. Αρχικά, οι καθολικοί τάχθηκαν υπέρ του Bremain στο όνομα της διατήρησης της συνοχής της ηπείρου, στην οποία άλλωστε ο καθολικισμός έχει ιδιαίτερη ισχύ. Επίσης, σε μια ανοιχτή επιστολή τους οι επικεφαλής ραβίνοι της Βρετανίας, ο διευθυντής του Ευρωπαϊκού Ινδουιστικού Φόρουμ, όπως και ο βοηθός γενικός γραμματέας του Ισλαμικού Συμβουλίου της Βρετανίας κάλεσαν το κοινό να ψηφίσει «παραμονή στην Ε.Ε.», καθώς «η πίστη αφορά την ενσωμάτωση και τη γεφύρωση των διαφορών και όχι την απομόνωση και την έγερση εμποδίων».
Αν και όλοι οι παραπάνω υπέγραψαν την ανοιχτή επιστολή ως πρόσωπα και όχι ως εκπρόσωποι των θρησκειών τους, ήταν φανερό πως οι μικρότερες χριστιανικές ομολογίες στη Βρετανία, όπως και οι άλλες θρησκείες είχαν φοβηθεί τις ρατσιστικές «νότες» πολλών οπαδών του Brexit, ενώ ο απομονωτισμός που προωθείτο προκαλούσε ανησυχίες για αύξηση των εθνοτικών και θρησκευτικών εντάσεων. Και σε μεγάλο βαθμό οι πιστοί των άλλων θρησκειών ακολούθησαν και τάχθηκαν υπέρ του Bremain, βλέποντας στο Brexit μια τάση επιστροφής στη φαντασίωση της «αυτοκρατορικής Αγγλίας», αλλά και μια υπονόμευση του οικονομικού κοσμοπολιτισμού, που είχε γίνει συνώνυμο της μοντέρνας Βρετανίας, ειδικά στην Παιδεία, στις υπηρεσίες υγείας και περίθαλψης, στα χρηματοοικονομικά κ.α.
Η συμβολική πολυθρησκευτική τελετή
Η ένταση που κυριάρχησε στη Βρετανία μετά την υπερψήφιση του Brexit δεν άφησε αδιάφορους τους θρησκευτικούς ηγέτες. Έτσι, πριν από λίγες ημέρες ο Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρι, Justin Welby, παρέθεσε ένα «ιφτάρ» (το δείπνο των μουσουλμάνων κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού) προς ηγέτες της μουσουλμανικής κοινότητας, στο οποίο μετείχαν ο αρχιραβίνος Ephraim Mirvis, αλλά και ο νέος δήμαρχος του Λονδίνου, μουσουλμάνος Sadiq Khan. H πολυθρησκευτική αυτή τελετή ήταν βέβαια συμβολική της ενότητας στη Βρετανία, ενώ ο Welby καυτηρίασε την αύξηση του μίσους στη χώρα και των ανθρώπων που χρησιμοποιούν κακόβουλα την εκστρατεία υπέρ του Brexit ως δικαιολογία για να εκφράσουν εχθρότητα προς τους γύρω τους. Ο ίδιος κάλεσε τους Βρετανούς να εργαστούν για την εθνική ενότητα, ένα μήνυμα που επανέλαβαν πολλοί θρησκευτικοί ηγέτες, ενώ κυκλοφόρησε και πάλι μια ειδική προσευχή από την Αγγλικανική Εκκλησία, η οποία εστίαζε στην ανάγκη «να δημιουργηθεί μια γενναιόδωρη χώρα, με προοπτική, που να συνεισφέρει στην παγκόσμια ανθρώπινη ευημερία».
Συμπερασματικά, η θρησκευτική ουδετερότητα στο δημοψήφισμα τελικά δεν τηρήθηκε από κανέναν, καθώς είτε Εκκλησίες είτε θρησκείες είτε ιερωμένοι σε προσωπικό επίπεδο πήραν θέση υπέρ ή κατά του Brexit, με τους περισσότερους να στηρίζουν την παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Με το δημοψήφισμα όμως να καταλήγει υπέρ της εξόδου, διαπιστώνεται ακόμη ένα επίπεδο διχασμού στη Βρετανία, εκείνο μεταξύ πιστών και πολλών θρησκευτικών ηγετών. Ένα χάσμα δηλαδή που αναδεικνύει πόσο βαθιά είναι η κοινωνική και πολιτισμική πόλωση στη Βρετανία, κάτι που θα χρειαστεί μακρόχρονη προσπάθεια για να ξεπεραστεί, με έναν από τους πρωταγωνιστικούς ρόλους να ανήκει υποχρεωτικά στους ιερωμένους της χώρας. Που αυτή τη φορά πρέπει να βρουν και οι ίδιοι νέα σημεία επαφής με τους πιστούς και στη συνέχεια να αναζητήσουν μαζί τους μια γόνιμη λύση ενότητας και συμφιλίωσης.
