Του Μ. Γ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Οι σύγχρονές μας μορφές της αστικής λαϊκής θρησκευτικότητας αποτελούν τις συνιστώσες μιας νεωτερικής λαϊκής θρησκευτικής παράδοσης, ζωντανής και εξελισσόμενης, που βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση και ενδιαφέρει όχι μόνο τη λαογραφία, αλλά και την ανθρωπολογία γενικότερα, παράλληλα με την ποιμαντική ψυχολογία, την κοινωνιολογία της θρησκείας και άλλους συναφείς κλάδους της μελέτης του θρησκευτικού φαινομένου.
Μια πρώτη, πρόχειρη θεματική της αστικής θρησκευτικότητας μπορεί ήδη να παρατεθεί: αναφερόμαστε στους ανθοστολισμούς ναών της εποχής μας και στη χρήση παλαιότερων μορφών και πρακτικών σε νέα κοινωνικά και τελετουργικά έθιμα, στις εκδρομές των ενοριών, όχι τις προσκυνηματικές, αλλά τις ημερήσιες ή διήμερες, μια νέα μορφή που σχετίζεται με την κοινωνική και ψυχαγωγική δράση των ενοριών και η οποία προσδιορίζει εν πολλοίς τη σχέση του πιστού με την αστική ενορία, αλλά και στις συνεστιάσεις των ενοριών ή των Μητροπόλεων, είτε πανηγυρικές και ετήσιες είτε με τη μορφή κοπής πίτας ή εκδηλώσεων για προσφορά καφέ, ποτών κ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για νεωτερικές μορφές με τελετουργικές εκδηλώσεις, που περιχαρακώνουν και προδιαγράφουν τη νέα σχέση του πιστού με την ενορία, όπως αυτή δομείται στο νεωτερικό περιβάλλον της αστικοποιημένης θρησκευτικότητας.
Αντικείμενο μελέτης θα μπορούσαν επίσης να αποτελέσουν τα νεωτερικά στοιχεία σύγχρονων πανηγύρεων, σε αστικές ενορίες. Πρόκειται για στοιχεία όπως η λαχειοφόρος αγορά, η καθιέρωση νέων πανηγύρεων, μορφές της αστικής και νεωτερικής εθιμοταξίας τους, αλλά και οι σχετικές κοινωνικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις που τις περιστοιχίζουν και καθορίζουν το εθιμικό περιεχόμενό τους. Στις περιπτώσεις, μάλιστα, ενός νέου πανηγυριού, παλαιές και σύγχρονες εθιμικές μορφές, στοιχεία του παλαιότερου θρησκευτικού αλλά και του νεώτερου δημόσιου τελετουργικού συνδυάζονται, ώστε να απαρτιστεί μια νέα πανήγυρη, η οποία μάλιστα να παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά ενός «επίσημου» πανηγυριού, με ανάλογη ωστόσο πλατιά λαϊκή αποδοχή. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί τυχόν περίπτωση απαρτισμού της πανήγυρης ενός νεοφανούς αγίου, από αυτές που τα τελευταία χρόνια συνεχώς ιδρύονται και καθιερώνονται στο πλαίσιο μάλιστα των αστικών ενοριών μας.
Αντικείμενο μελέτης επίσης μπορεί να αποτελέσει η συνήθεια των πολυαρχιερατικών συλλείτουργων, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει και στα ελληνικά δεδομένα, με αναφορές και στο τυπικό των επίσημων πατριαρχικών επισκέψεων και περιοδειών, που μαζί με τα πανηγυρικά αρχιερατικά συλλείτουργα συνιστούν ένα δίπολο επίσημης εκκλησιαστικής παρέμβασης στη σύγχρονη λαϊκή εθιμοταξία, υπό την έννοια ότι πρόκειται για μορφές στις οποίες ο λαός συμμετέχει, με δεδομένη την αγάπη του για τα τελετουργικά στοιχεία, για την οποία έγινε λόγος και παραπάνω.
Τέλος, η σχετική μελέτη μπορεί να επικεντρωθεί και σε νεωτερικές εθιμικές μορφές εθίμων που αφορούν τα έθιμα και τις τελετές του κύκλου της ζωής, ιδιαίτερα μάλιστα της βάπτισης και του γάμου. Πρόκειται για τις μορφές των λεγομένων «γαμοβαπτίσεων», που αντίκεινται στην ελληνική θρησκευτική παράδοση, αλλά τείνουν ωστόσο να κυριαρχήσουν στη σύγχρονή μας εθιμική ζωή και τις επιμέρους αστικές και νεωτερικές εκδηλώσεις της, με πανελλαδική μάλιστα εξάπλωση.
Οσα παραπάνω αναφέρθηκαν αποτελούν ενδεικτικές μόνο περιπτώσεις του εύρους και της θεματολογίας του κλάδου της αστικής θρησκευτικής λαογραφίας, ο οποίος παρουσιάζει μεγάλες προοπτικές ανάπτυξης στη χώρα μας, με βάση κυρίως τα αθηναϊκά παραδείγματα, που προηγουμένως αναφέρθηκαν. Η συνεχής μελέτη των λαογραφικών στοιχείων που προσφέρουν οι αθηναϊκές ενορίες είναι αποκαλυπτική της δυναμικής που παρουσιάζει ο κλάδος και των ερευνητικών δυνατοτήτων που προσφέρει. Είναι δε απολύτως βέβαιο ότι η σχετική έρευνα θα συνεχιστεί δυναμικά και εντατικά τα χρόνια που έρχονται.
