Του Σταύρου Γουλούλη, δρος Βυζαντινής Τέχνης
Αφού ο Λόγος του Θεού έγινε άνθρωπος, υπόκειται στους νόμους της φύσεως. Αλλά και στην κριτική έρευνα λίγων επιστημόνων. Για όλους τους πιστούς, όμως, υπόκειται στον τρόπο που θα προετοιμαστούν να Τον βιώσουν…
To δράμα του ηγέτη να ρίχνουν επάνω του κάθε φταίξιμο, ό,τι δεν πάει καλά στην κοινωνία, είναι μια παλαιά ιστορία. Πέρα από τις καθημερινές βρισιές, ακόμη και κατάρες, που εισπράττει ανεπίσημα, στο τέλος τον αποκαθηλώνουν, σαν να ήταν ο μόνος φταίχτης. Γιατί η συλλογική κατάντια να πέφτει στο κεφάλι ενός, να τον «θυσιάζουν»;
Ο πυρήνας του δράματος του ηγέτη τίθεται από τo αρχέγονο φυλετικό παρελθόν, όταν ο φύλαρχος, βασιλιάς, υπερίσχυε στα ψυχοσωματικά προσόντα, τη μαχητική ικανότητα, αλλά σταδιακά, χάνοντας δυνάμεις, εκθρονιζόταν με βίαιο τρόπο, θάνατο. Ή γινόταν τέτοια βίαιη αλλαγή κάθε χρόνο, εφόσον εξέφραζε το πνεύμα της ετήσιας βλάστησης σε συγκεκριμένο τόπο. Κι αφού το έτος έκλεινε με νέκρωση της φύσεως, έπρεπε να πεθάνει αυτός, να έλθει νέος. Η φονική θυσία ήταν ομοιοπαθητικό, μαγικό μέσο για να αναγεννηθεί η φύση, να ανακάμψει η φυλή. Υπήρχε η πίστη ότι όλοι οι θυσιασμένοι βασιλιάδες ζούσαν στη μυθική χώρα του Κρόνου, του «θεού» που βίωσε το δράμα της εκδίωξης, πρώτα ως θύτης του Ουρανού και μετά ως θύμα του Δία. Από το δράμα του Κρόνου προήλθε η γιορτή Κρόνια (Ελλάδα) ή Saturnalia (Ρώμη) ή Σάκαια (Πόντος, Περσία, Ανατολή).
Όλα αυτά γίνονταν για να φύγει το κακό. Μια ιστορία που δείχνει τα όρια φιλότητας και μίσους σε μια κοινωνική (φυλετική) ομάδα, καταστροφής και αναδημιουργίας.
Oι φονικές κρόνιες γιορτές σε Έλληνες και Ρωμαίους εκπολιτίσθηκαν και κατέληξαν να είναι γιορτές ευωχίας στο τέλος του έτους, συνήθως με τις εναλλαγές της εποχής (αρχή άνοιξης, χειμώνα κ.ο.κ.), όταν πίστευαν ότι διαλυόταν και ανανεωνόταν ο κόσμος, σε τρεις πράξεις: Έξοδος Ψυχών, Εποχική Πρωτοχρονιά, Ανανέωση Βασιλείας. Μορφή κρόνιας λογικής ήταν αντί καταδίκης η σάτιρα της εξουσίας, πολιτικής, οικονομικής, πνευματικής. Άλλες φορές τον ρόλο του θύματος υποδυόταν ένας «υποκριτής»: καταδικασμένος, αιχμάλωτος πολέμου, ανεπιθύμητος ξένος, προδότης, περιθωριακός. Γενικώς, ή τον σκότωναν, ή τον έδιωχναν ως φαρμακό, ή όριζαν υποκατάστατο ένα ζώο, όπως οι Εβραίοι τον αποδιοπομπαίο τράγο, εξιλαστήριο θύμα, όπως τέτοιο ρόλο είχαν τα ζώα κάθε θυσίας. Στην Ανατολή, όμως, σε προχωρημένη εποχή αναβίωνε το δράμα ενός ζωντανού «καρνάβαλου», που τον φόνευαν, συνήθως, στον στρατό, όπως έγινε με τον Μάρτυρα Δάσιο (20 Νοεμ.): Γνωρίζοντάς τον Χριστιανό οι συστρατιώτες του τον αναγόρευσαν «βασιλιά της γιορτής», για να τον θανατώσουν τελετουργικά.
Μια ιστορική κοινωνία μπορούσε να «παίξει», να αναπαραστήσει θεατρικά το δράμα της φύσεως και της κοινωνίας σε live, ζωντανό γεγονός. Π.χ., μια φορά στην Αυλή των Πάρθων, όπου παιζόταν η ευριπίδεια τραγωδία «Βάκχες», στη θέση του νεκρού Πενθέα έφεραν το κεφάλι ενός Ρωμαίου εχθρού. Οι δημόσιες εκτελέσεις κακοποιών ή Χριστιανών από τους Ρωμαίους γινόταν με αναπαράσταση μικρών ιστορικών δραμάτων στις αρένες. Γιόρταζαν έτσι τον θρίαμβο της Ρώμης.
Αυτή την παλαιά παράδοση αναβίωσαν οι διώκτες του Χριστού. Όλοι. Και οι Εβραίοι και οι Ρωμαίοι γνώριζαν τι σημαίνει Πάσχων, βλαστικός θεός, ηγέτης, άνθρωπος. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης τονίζει ότι η σταυρική θυσία έγινε την ώρα που κάθε οικογένεια έσφαζε τον αμνό του Πάσχα. Η μήνις των διωκτών που δεν αποδέχθηκαν την πνευματική βασιλεία που τους πρότεινε, επειδή θα κατέρρεε το εθνικιστικό και νομικιστικό τους πολιτικο-ιερατικό σύστημα, φαίνεται ότι πήρε τη μορφή συνειδητής ανθρωποθυσίας. Κάτι ανάλογο είπε ο αρχιερέας ότι «συμφέρει ένα απολέσθαι υπέρ του λαού». Επιστροφή στη βαρβαρότητα: τώρα άνθρωπος αντικαθιστά ζώο της θυσίας! Δραματική διάσταση έδωσαν και οι Ρωμαίοι στρατιώτες, υποβάλλοντας τον Χριστό σε μια παρωδία ανευφημήσεως βασιλιά (χλαμύδα, στέφανος, κάλαμος, εμπαιγμοί, ΙΝΒΙ). Μερικοί επιστήμονες βλέπουν τον βασιλιά των Saturnalia. Δεν είναι απόλυτο, αλλά οπωσδήποτε εντάσσεται στην κατηγορία των γιορτών εποχικής πρωτοχρονιάς.
Σημασία έχει πώς έβλεπε ίδιος ο Ιησούς όλο αυτό το θέατρο, τον ρόλο του εξιλαστήριου θύματος που αναπαρέστησαν ομοεθνείς και Ρωμαίοι. Το αποδέχθηκε, αφού καθήλωσε τον Πέτρο: «Πάρε το μαχαίρι σου, νταή! Αν ήθελα, θα έφερνα αγγέλους να με υπερασπισθούν».
Πώς συνέβη και εισέπραττε τέτοιο μίσος; Ανέβηκε στον ναό παραμονές του Πάσχα. Σαν τον Σολομώντα, καθήμενος επί πώλου όνου, ευφημήθη ως «ευλογημένος ερχόμενος» βασιλιάς, Μεσσίας, αλλά οι ταγοί δεν τον δέχθηκαν. Ήθελε να τους δώσει την εικόνα της μετάβασης (Πάσχα = πέρασμα στην Ερυθρά) από την Αίγυπτο του κόσμου στην πνευματική βασιλεία. Ακολούθησαν τα τρομερά «ουαί». Τότε εκείνοι, για να χτυπήσουν, την ίδια ώρα, τη μνήμη Του στον λαό, Του προσέδωσαν τον ρόλο του πασχάλιου αμνού. Πάσχα θα γινόταν βασιλιάς; Πάσχα θα πέθαινε ως κακούργος, ηττημένος βασιλιάς! Ως βασιλιά τον φοβόταν ο Πιλάτος, βασιλιά Τον αναγόρευσαν και οι στρατιώτες και ως τέτοιο Τον προσήλωσαν. Και οι προφήτες μιλούσαν για τέτοιον πάσχοντα ηγέτη-Μεσσία, διατυπώνοντας, με πνευματικούς όρους, το δράμα της εξουσίας τού δεδιωγμένου Ανθρώπου του Θεού. Αλλιώς, γιατί να κινηθούν τάχιστα, να συμπιέσουν τη δίωξη σε μια ολονυκτία, περνώντας από όλους τους τοπικούς ηγέτες, για να καταδικασθεί και να πεθάνει ανήμερα μεγάλης γιορτής; Η έσχατη τιμωρητική πράξη τέτοια ιερή ημέρα! Μήπως γιατί έλεγαν: «Το Πάσχα που σφάζουμε αρνί ήλθες να γίνεις βασιλιάς; Ε! Να δεις τι αρνί θα σφάξουμε φέτος!».
Το δράμα του Χριστού είναι σε θέση να το περιγράψει περίπου η Ιστορία. Το πώς το βίωσε όμως είναι μια άλλη ιστορία… Θεολογία.
