Του Χρήστου Γ. Κτενά
Γράφαμε σε προηγούμενο άρθρο για την «επιστροφή» που παρατηρείται στη θρησκευτικότητα στην Ανατολική Ευρώπη και κυρίως στις χώρες της τέως ΕΣΣΔ. Το συγκεκριμένο όμως φαινόμενο -όπως καταγράφεται σε σχετική, πρόσφατη έρευνα του αμερικανικού ινστιτούτου Pew- έχει και μία ακόμη παράμετρο. Που δεν είναι άλλη από τον ειδικό ρόλο που φαίνεται να παίζει η Ρωσία και το Πατριαρχείο Μόσχας σε αυτή την έξαρση της πίστης. Ετσι, το Pew ανέδειξε πως οι πολίτες αυτών των χωρών διατηρούν μια αντίληψη για τη αναγκαιότητα της Ρωσίας ως αντίβαρου στη Δύση, ενός αντίβαρου το οποίο δεν θα είναι μόνο πολιτικής, οικονομικής και στρατιωτικής φύσης, αλλά και αξιών, και εκδηλώνεται, όπως είναι αναμενόμενο, και θρησκευτικά. Η διάσταση αυτή με τη Δύση, που υποτίθεται πως έβαινε προς κατάργηση μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ το 1989-90, είναι από μόνη της ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό στοιχείο και δείχνει πως η ψυχροπολεμική διαίρεση εξακολουθεί σε κάποιο βαθμό να υφίσταται, αν και με διαφορετική υφή από ό,τι τότε.
Ετσι, στην έρευνα του Pew, που έγινε σε 18 χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, στις 15 οι πολίτες δήλωσαν πως επιθυμούν τα κράτη τους να συνεργαστούν πιο στενά με τις ΗΠΑ και άλλες δυτικές χώρες. Αυτή όμως η επιλογή δεν αντικαθιστά την αίσθηση της διαφορετικότητας, με τη Ρωσία να αναγνωρίζεται έμμεσα ως τοπικός αλλά και διεθνής ηγέτης, όπως φαίνεται στον πίνακα 1.
Είναι εντυπωσιακό πως αξιόλογο αίσθημα περί αναγκαιότητας της Ρωσίας συναντάμε ακόμη και σε χώρες που έχουν έρθει πρόσφατα σε σύγκρουση μαζί της (όπως η Ουκρανία και η Γεωργία), αλλά και σε χώρες που είναι κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ, θεωρητικά δηλαδή πλήρως ενταγμένα στους θεσμικούς μηχανισμούς της Δύσης, όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Τσεχία, η Κροατία, η Βουλγαρία και η Ρουμανία. Η διαφορά -υπέρ της Ρωσίας- γίνεται πολύ εμφανής στις Ορθόδοξες χώρες, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται η Ελλάδα, ενώ μειώνεται σημαντικά στις καθολικές, αλλά και εκεί παραμένει, όπως βλέπουμε, ισχυρότατη μειοψηφία.
Η Ρωσία σε ρόλο προστάτη!
Σε άλλη ερώτηση της έρευνας, οι Ορθόδοξες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης μαζί με την Ελλάδα έχουν πάλι μια πολύ θετική εικόνα για τη Ρωσία, αλλά αυτή τη φορά ως προστάτιδά τους με βάση την κοινή θρησκευτική πίστη! Ετσι τουλάχιστον απάντησαν στη σχετική ερώτηση του Pew «Η Ρωσία έχει υποχρέωση να προστατεύει τους Ορθόδοξους εκτός των συνόρων της;» (πίνακας 2). Μάλιστα, αυτή η άποψη φθάνει το 69% των ερωτηθέντων στην Ελλάδα, όπου φαίνεται πως η αφήγηση για το «ξανθό γένος» και το «Μόσκοβο» που θα στηρίξει τη χώρα μας κρατά αδιάλειπτα από τον 17ο αιώνα (από τότε δηλαδή που εμφανίζεται). Μια παρόμοια αντίληψη, αν και χαμηλότερη σε ποσοστά, συναντάμε και στις Καθολικές χώρες της περιοχής, που και αυτές φαίνεται να αναγνωρίζουν την ειδική σχέση Ρωσίας και Ορθοδόξων.
Μάλιστα η αντίληψη αυτή συνοδεύεται και από έντονο σκεπτικισμό στις νατοϊκές χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης, που πριν ανήκαν στο ανατολικό μπλοκ, για το πόσο θα τύχουν υπεράσπισης από το ΝΑΤΟ. Έτσι, σημαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων στις χώρες αυτές δηλώνει πως, αν υπάρξει σύγκρουσή τους με τη Ρωσία, το ΝΑΤΟ δεν θα χρησιμοποιήσει τη στρατιωτική του ισχύ για να τις υπερασπίσει! Κάτι τέτοιο δηλώνουν το 44% των Τσέχων και των Ούγγρων, το 41% των Βουλγάρων, το 31% των Πολωνών και το 26% των Ρουμάνων. Ακόμη και στην Ελλάδα, χώρα ιστορικά ανήκουσα στη Δύση και παλαιό μέλος του ΝΑΤΟ, αντίστοιχο σκεπτικισμό δηλώνει το 35%!
Το Πατριαρχείο Μόσχας ως ηγέτης
Η παραπάνω αντίληψη, περί «πρωτοκαθεδρίας» της Ρωσίας και γενικότερα ως προστάτιδας της Ορθοδοξίας, εξειδικεύεται και σε ό,τι έχει να κάνει με το Πατριαρχείο Μόσχας. Έτσι, σε αρκετές χώρες με Ορθόδοξη πλειονότητα έχουμε σημαντικά ποσοστά που δηλώνουν πως βλέπουν τον Πατριάρχη Μόσχας ως την «ανώτερη Αρχή της Ορθοδοξίας» (πίνακας 3).
Το προβληματικό σε αυτή τη θεώρηση είναι πως η θεσμική πρωτοκαθεδρία του Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης δεν γίνεται -τουλάχιστον όπως καταγράφει η έρευνα του Pew- αντιληπτή από μεγάλο μέρος των ερωτηθέντων, ενώ πάρα πολλοί επιλέγουν να θεωρούν ως ανώτατη Αρχή την εθνική τους Εκκλησία και τους επικεφαλής της.
Επίσης, πολλοί δεν γνωρίζουν ή αρνούνται να απαντήσουν στην ερώτηση. Συνολικά, δηλαδή, έχουμε μια εικόνα διάχυσης σε ό,τι αφορά το Ορθόδοξο πλήρωμα που εμφανίζει «στροφή» προς τη Μόσχα, τοπικισμό ή και άγνοια για την οργάνωση της Ορθοδοξίας. Η εικόνα ξεκαθαρίζει μόνο στην Ελλάδα, με το 56% (το υψηλότερο ποσοστό που καταγράφηκε στην έρευνα) να δηλώνει πως ανώτατη Αρχή είναι ο Οικουμενικός Πατριάρχης, αν και ένα αξιόλογο ποσοστό (το 25%) δηλώνει πως αυτή είναι ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος.
Το κεντρικό μας συμπέρασμα από την πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα του Pew (η οποία διεξήχθη το 2015-16) είναι πως η Ρωσία, που συνδυάζει τόσο το ιστορικό και στρατιωτικό της κύρος όσο και τον μεγαλύτερο πληθυσμό πιστών της Ορθοδοξίας, έχει και σήμερα στη σκέψη των άλλων Ορθόδοξων πληθυσμών μια ειδική θέση, ως δεσπόζουσα και με ιδιαίτερο δυναμισμό.
Έτσι, οι πολίτες σε πολλές χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης φαίνεται (εφόσον η έρευνα του Pew καταγράφει αξιόπιστα τις απόψεις τους) να βρίσκονται σε μια ενδιάμεση θέση μεταξύ της Δύσης και της Ανατολής, όπως τουλάχιστον περιγράφονται αυτοί οι δύο πόλοι ισχύος και κουλτούρας. Μια διάσταση που έχει μέσα της έντονο το στοιχείο του Ορθόδοξου αυτοκαθορισμού, το οποίο εξακολουθεί να διεκδικεί την αυτονομία του ως έκφρασης, όχι μόνο θρησκευτικά, αλλά και πολιτικά!
