Της Ελένης Χριστοδουλοπούλου
H νηστεία πάντα ήταν από τα πλέον σημαντικά στοιχεία των Oρθοδόξων. Θεωρείται ο πιο αρχαίος θεσμός της Εκκλησίας. Ο ίδιος ο Χριστός νήστεψε 40 ημέρες όταν μετά τη βάφτισή Του έμεινε στην έρημο. Το ίδιο και ο Μωυσής πριν ανέβει στο όρος Σινά για να πάρει τον Νόμο. Το ίδιο και ο προφήτης Ηλίας, όταν απέκλεισε τον ουρανό και δεν έβρεξε τρία έτη και έξι μήνες, αλλά και όλοι οι άγιοι.
Η νηστεία από μόνη της -παρά τα όσα κατά καιρούς ακούγονται- δεν είναι αρετή, αλλά μέσον για την απόκτησή της. Η βασική αρχή της είναι ότι ο άνθρωπος που νηστεύει δυναμώνει τη θέλησή του, επιβάλλεται στον εαυτό του και υποτάσσει το σώμα του στο πνεύμα.
Η έννοια της νηστείας, βέβαια, δεν περιορίζεται μόνο στην ποιότητα, αλλά και στην ποσότητα. Δεν είναι δηλαδή μόνο τι θα φάει κανείς, αλλά και πόσο θα φάει. Η λίγη και μετρημένη τροφή είναι κι αυτό νηστεία. Διαφορετικά, η λαιμαργία απλούστατα αλλάζει υλικά για τον κορεσμό της.
Τέλος, να αναφέρουμε ότι νηστεία δεν είναι μόνο το να απέχουμε από κάποιες τροφές, αλλά και να φυλαγόμαστε από παρεκτροπές. Γι’ αυτό και η Εκκλησία μάς προτρέπει: «Νηστεύσωμεν, αδελφοί, σωματικώς, νηστεύσωμεν και πνευματικώς». Αξία έχει όχι μόνο η νηστεία των τροφών, αλλά και των παθών.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει: «Δείξε μου την νηστεία σου διά των έργων σου. Αν δεις πτωχό, ελέησέ τον. Αν δεις κάποιο εχθρό σου, συμφιλιώσου. Αν δεις φίλο σου να προοδεύει, μην τον φθονήσεις. Διατήρησε τα χέρια σου, τα πόδια σου, τα μάτια σου, τα αυτιά σου καθαρά από αμαρτίες. Διότι ποιο το όφελος όταν δεν τρώμε κρέας, όμως κατατρώμε τους αδελφούς μας; Εκείνος που κατηγορεί τον άλλο είναι σαν να δάγκωσε τη σάρκα του “πλησίον”».
Η λέξη νηστεία είναι σύνθετη και προέρχεται από το αρνητικό μόριο νη και το ρήμα εσθίω, που είναι άλλος τρόπος του έσθω και του έδω και σημαίνει τρώγω. Νήστις –η πρώτη λέξη που δημιουργήθηκε– σημαίνει αυτός που δεν εσθίει, που δεν τρώγει. Από τη λέξη αυτή στη συνέχεια προήλθε το ρήμα νηστεύω και το αφηρημένο ουσιαστικό νηστεία, που αρχικά σήμαινε την πλήρη αποχή από τροφές και ποτά, δηλαδή την ασιτία και ατροφία.
Αργότερα, με την αύξηση της χρονικής διάρκειας και την προοδευτική διαμόρφωση του θεσμού της νηστείας, νηστεία δεν σήμαινε μόνο πλήρης αποχή από στερεές και υγρές τροφές, αλλά και μερική, δηλαδή από ορισμένες τροφές, καθώς και λήψη άλλων, συγκεκριμένων τροφών. Έτσι έχουμε τη διάκριση σε νηστίσιμες και αρτυμένες ή αρτύσιμες τροφές.
Νηστεία δεν είναι μόνο το να απέχουμε από κάποιες τροφές, αλλά και να φυλαγόμαστε από παρεκτροπές. Γι’ αυτό και η Εκκλησία μάς προτρέπει: «Νηστεύσωμεν, αδελφοί, σωματικώς, νηστεύσωμεν και πνευματικώς»
Κατά τη διάκριση αυτή, νηστίσιμες τροφές θεωρούνται το ψωμί, τα λαχανικά, οι καρποί και μάλιστα οι ξηροί, οι ελιές και άλλα. Αντίθετα, αρτύσιμα θεωρούνται τα διάφορα φαγητά που μαγειρεύουμε με τη χρήση ελαίου ή βουτύρου και διαφόρων καρυκευμάτων, όπως και το κρασί (όταν δεν τρώμε λάδι, δεν πίνουμε και κρασί).
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΝΗΣΤΕΙΩΝ
Νηστεία των Χριστουγέννων: Η νηστεία των Χριστουγέννων ξεκινά από τις 15 Νοεμβρίου και διαρκεί έως τις 24 Δεκεμβρίου. Σε όλη τη διάρκειά της απαγορεύεται η κατανάλωση κρέατος και παραγόντων του. Ψάρι επιτρέπεται να τρώμε κάθε μέρα, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής, οπότε ούτως ή άλλως απαγορεύονται ακόμα και το λάδι και το κρασί. Την πρώτη ημέρα της νηστείας, 15 Νοεμβρίου, αλλά και την παραμονή της γιορτής πρέπει να νηστεύουμε με ξηροφαγία, εκτός αν πέσει Σάββατο ή Κυριακή.
Η νηστεία των Χριστουγέννων είναι η δεύτερη μεγαλύτερη σε διάρκεια μετά από αυτή του Πάσχα. Διαρκεί συνολικά 40 ημέρες και είναι γνωστή στον λαό ως σαρανταήμερο. Οπως είναι γνωστό, την περίοδο των Χριστουγέννων γιορτάζουμε τη γέννηση και τη βάπτιση του Χριστού. Μέχρι και τον 4ο αιώνα γιορτάζονταν και οι δύο γιορτές την ίδια ημέρα, στις 6 Ιανουαρίου. Μόλις στο τέλος του 4ου αιώνα ξεκίνησε από τη Δύση να γιορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου η γέννηση του Χριστού.
Η νηστεία πριν από τα Χριστούγεννα συναντάται για πρώτη φορά στη Δύση με την ονομασία «Τεσσαρακοστή του Αγίου Μαρτίνου», επειδή ξεκινούσε από τη γιορτή του συγκεκριμένου αγίου. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, η νηστεία των Χριστουγέννων καθιερώθηκε στη Δύση τον 5ο αιώνα, ενώ στην Ανατολή τον 6ο. Όταν καθιερώθηκε η νηστεία στην Ανατολή, ήταν γνωστή με την ονομασία «Τεσσαρακοστή του Αγίου Φιλίππου», επειδή ξεκινούσε την επομένη της γιορτής του. Σύμφωνα πάντα με μαρτυρίες, η νηστεία τα πρώτα χρόνια της καθιέρωσής της είχε μικρότερη διάρκεια και όχι σαράντα ημέρες.
Νηστεία του Πάσχα: Αυτή η νηστεία ξεκινά την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει το Μεγάλο Σάββατο. Σε όλη τη διάρκεια της νηστείας απέχουμε από το κρέας και τα παράγωγα αυτού. Ψάρι μπορούμε να φάμε μόνο στις 25 Μαρτίου και την Κυριακή των Βαΐων. Η νηστεία του Πάσχα είναι η μεγαλύτερη της Εκκλησίας, αλλά και η παλαιότερη, καθώς είχε καθιερωθεί ήδη από τον 4ο αιώνα, και στη Δύση αλλά και στην Ανατολή, όπως αναφέρεται στον 5ο Κανόνα της Α’ Οικουμενικής Συνόδου. Πολλοί την ονομάζουν και αρχαία νηστεία, καθώς υπήρχε ήδη από τους αποστολικούς χρόνους. Το θέμα είναι ότι επικρατούσε σύγχυση σχετικά με το πόσες ημέρες θα διαρκεί, πότε θα ξεκινά και πότε θα τελειώνει. Έτσι, μέχρι να εκδοθεί η απόφαση της Οικουμενικής Συνόδου, οι περισσότεροι πιστοί νήστευαν όποτε ήθελαν και για πολύ λιγότερες ημέρες.
Είναι γνωστή, κυρίως, με το όνομα «Τεσσαρακοστή ή Μεγάλη Σαρακοστή». Στην αρχή η νηστεία αυτή διαρκούσε 6 εβδομάδες (40 ημέρες), για αυτό και καθιερώθηκε με τη συγκεκριμένη ονομασία. Αργότερα προστέθηκε στη νηστεία και η Εβδομάδα των Παθών (Μεγάλη Εβδομάδα) και έτσι αυξήθηκε η διάρκειά της κατά 10 ημέρες. Η συγκεκριμένη νηστεία καθιερώθηκε με σκοπό τη μίμηση της νηστείας του Χριστού στην έρημο, η οποία διήρκεσε 40 ημέρες.
Νηστεία των Αγίων Αποστόλων: Ξεκινά τη Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων και τελειώνει στις 28 Ιουνίου (παραμονή της εορτής των Αγίων Πέτρου και Παύλου) και δεν ξεπερνά ποτέ τις 30 ημέρες συνολικά. Σε όλη τη νηστεία απέχουμε από το κρέας και τα παράγωγά του. Επιτρέπεται, όμως, να τρώμε ψάρι κάθε ημέρα, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής. Η ονομασία της οφείλεται στις δύο αποστολικές γιορτές που ακολουθούν: τη γιορτή των Αγίων Πρωτοκορυφαίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (29 Ιουνίου) και τη Σύναξη των Αγίων Αποστόλων (30 Ιουνίου). Η νηστεία αυτή αναφέρεται για πρώτη φορά περί το 357 μ.Χ. από τον Μέγα Αθανάσιο. Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, η νηστεία των Αγίων Αποστόλων είναι αφιερωμένη στους Απόστολους, οι οποίοι ξεκίνησαν τη διάδοση του Θείου Λόγου αμέσως μετά την Πεντηκοστή, την περίοδο δηλαδή που ξεκινά και η νηστεία.
Νηστεία της Παναγίας: Η νηστεία της Παναγίας ξεκινά την 1η Αυγούστου και τελειώνει στις 14 του ίδιου μήνα. Σε όλη τη διάρκειά της απέχουμε από το λάδι, το κρασί, το κρέας και τα παράγωγά του. Ψάρι επιτρέπεται να φάμε μόνο στις 6 Αυγούστου (Μεταμόρφωση του Σωτήρος). Λάδι και κρασί επιτρέπεται να τρώμε μόνο το Σάββατο και την Κυριακή. Η συγκεκριμένη νηστεία είναι από τις πιο αυστηρές, καθώς γιορτάζουμε την Κοίμηση της Θεοτόκου, μία από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθοδοξίας. Τη συγκεκριμένη περίοδο, νηστεύουμε γιατί, σύμφωνα με την παράδοση, νήστεψε και η Παναγία πριν κοιμηθεί.
5 Ιανουαρίου: Κατά την παραμονή των Αγίων Θεοφανίων απέχουμε από το λάδι, το κρασί, το κρέας και τα προϊόντα αυτού. Μόνο σε περίπτωση που η γιορτή πέσει Σάββατο ή Κυριακή επιτρέπεται να φάμε λάδι. Οι περισσότεροι χριστιανοί νηστεύουν τη συγκεκριμένη ημέρα για να προετοιμαστούν, ώστε να πιουν τον Μεγάλο Αγιασμό στις 6 Ιανουαρίου. Σύμφωνα όμως με τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, νηστεύουμε με σκοπό να αναπληρώσουμε τη νηστεία που χάνουμε όταν οι γιορτές των Θεοφανίων ή των Χριστουγέννων πέσουν Τετάρτη ή Παρασκευή (ημέρες που ούτως ή άλλως θα νηστεύαμε).
29 Αυγούστου, Αποτομή της Τιμίας Κεφαλής του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου: Την ημέρα αυτή νηστεύουμε από το λάδι, το κρασί, το κρέας και τα προϊόντα του. Ο λόγος είναι η άδικη θανάτωση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
14 Σεπτεμβρίου, η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού: Την ημέρα αυτή απαγορεύεται να καταναλώσουμε λάδι, κρασί, κρέας και τα παράγωγά του. Αν η γιορτή πέσει Σάββατο ή Κυριακή, επιτρέπεται το λάδι και το κρασί. Η Εκκλησία επέβαλλε αυστηρή νηστεία αυτή την ημέρα καθώς γιορτάζεται η εύρεση του Τιμίου Σταυρού από την Αγία Ελένη.
24 Δεκεμβρίου: Παραμονή των Χριστουγέννων νηστεύουμε από το λάδι, το κρασί, το κρέας και τα προϊόντα του. Αν η ημέρα αυτή πέσει Σάββατο ή Κυριακή, μπορούμε να καταναλώσουμε λάδι και κρασί.
Εκτός από τις παραπάνω ημερομηνίες, νηστεύουμε κάθε Τετάρτη και Παρασκευή καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Ο κανόνας αυτός δεν ισχύει παρά μόνο στις εξής περιπτώσεις: 1. Την εβδομάδα μεταξύ της Κυριακής του Τελώνου και του Φαρισαίου και της Κυριακής του Ασώτου, 2. Την εβδομάδα πριν από την Κυριακή της Τυρινής (τρώμε τα πάντα, εκτός από κρέας), 3. Την εβδομάδα μετά το Πάσχα, 4. Την εβδομάδα μετά την Κυριακή της Πεντηκοστής, 5. Τις ημέρες μεταξύ Χριστουγέννων και Θεοφανίων.
Επίσης, επιτρέπεται να φάμε ψάρι Τετάρτη και Παρασκευή μόνο τις παρακάτω ημέρες: 1) 7 Ιανουαρίου (του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή), 2) 2 Φεβρουαρίου (η Υπαπαντή του Κυρίου), 3) 24 Ιουνίου (η γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου), 4) 29 Ιουνίου (των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου), 5) 6 Αυγούστου (η Μεταμόρφωση του Σωτήρος), 6) 15 Αυγούστου (η Κοίμηση της Θεοτόκου), 7) 8 Σεπτεμβρίου (τα γενέθλια της Θεοτόκου), 8) 14 Νοεμβρίου (του Αγίου Φιλίππου), 9) 21 Νοεμβρίου (τα Εισόδια της Θεοτόκου).
