Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Μία κεντρική πόλη, μία έδρα βασιλείου, όπως ήταν ένα διάστημα τα Τρίκαλα τον 14ο αι., πάντα προσελκύει πνευματικούς ανθρώπους, ειδήμονες. Ηδη η αρχαία Τρίκκη ή Τρίκκα ήταν τέτοια πόλη, ένας φυσικός παράδεισος της Εστιαιώτιδας. Εδώ υπήρχε το αρχαιότερο και μεγαλύτερο Ασκληπιείο (ιερο-θεραπευτική κλινική), της Ελλάδας, εδώ ζούσαν τα παιδιά του Ασκληπιού!
Το όνομα Τρίκκη>Τρίκαλα υποτίθεται ότι περιέχει κάτι εις τριπλούν. Τι όμως; Τα «Τρία Καλά» που λέγεται είναι λαϊκή ετυμολογία. Είναι επενδεδυμένο λατινιστί. Trika-la στα λατινικά (βλαχικά) σημαίνει «Η Τρίκα». Υπήρχαν λατινόφωνοι κάτοικοι, γνωστοί ως «Τρικαλίτες Βλάχοι», ποιμένες πρωτίστως κατά τον συγγραφέα Κεκαυμένο (κεφ.74). Η Θεσσαλία είχε εκλατινισθεί εν μέρει από την υστερορωμαϊκή εποχή, όπως δέχεται η νεώτερη επιστημονική έρευνα! Π.χ. ο Πηνειός μετονομάστηκε λατινιστί Σαλαμπριάς (salumber, salumbris=καθαρός, έχων πόσιμο νερό). Το «Τρίκα» όμως σε μία πεδινή πόλη κέντρο διαδρομών από/προς πέριξ ορεινούς όγκους, δίνει κι άλλα δεδομένα. «Τριπλές» θεότητες, ορίζουσες σύγκλιση δρόμων, χρονικών κύκλων, πεδίων υπάρξεως, είχαν οι αρχαίοι Θεσσαλοί (π.χ. Εννοδία, Αρτεμη, Εκάτη, φεγγαροθεές…). Ο αριθμός τρία εκφράζει σε τελική ανάλυση μία δίνη του χρόνου, περιστροφή δρομολογίων, κόμβο, τρίστρατο (στη μορφή Υ). Και σίγουρα εδώ ήταν κόμβος διερχομένων ποιμνίων της Θεσσαλίας. Από εποχιακούς ποιμένες προφανώς το τοπωνύμιο Τρίκαλα διαδόθηκε σε Ημαθία και Κορινθία. Μέχρι και στη νεώτερη εποχή, μετακινούνταν κυρίως προς βορράν, κάτι που αναφέρει πάλι ο Κεκαυμένος για Λαρισαίους Βλάχους που τον 11ο αιώνα ανέβαζαν τα ποίμνια «εις τα όρη της Βουλγαρίας» (Σκόπια). Και οι μεν Λαρισαίοι τιμούσαν τον άγιο Αχίλλιο ως την Πρέσπα, οι δε Τρικαλίτες τον άγιό τους Οικουμένιο στην Πελαγονία (Μοναστήρι).
Τον 13ο αιώνα η περιοχή Τρικάλων δεν υποτάχθηκε στους Φράγκους όπως η Ανατολική Θεσσαλία (1204-1210/12). Περιήλθε διαδοχικά σε: αυτοκρατορία Θεσσαλονίκης, κράτος Ηπείρου, κράτος Νέων Πατρών (Υπάτη). Τον 14ο αι. η Ανατολική Θεσσαλία ερημώνει λόγω διαρκούς ανασφάλειας (π.χ. έναν εμφύλιο στα 1318, κτλ.). Ο μητροπολίτης Λαρίσης Κυπριανός (1318-1332) μετακομίζει στα Τρίκαλα, ενώ οι Λαρισαίοι ποιμένες δεν επιστρέφουν στα χειμαδιά τους. Από το 1333 η Θεσσαλία ενσωματώνεται στο Βυζάντιο και ανασυντάσσεται, αφού έρχεται αυτοπροσώπως ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’. Ο λογιώτατος μητροπολίτης Λαρίσης Αντώνιος (1333-1363+), συνεχίζοντας να μένει στα Τρίκαλα, προσπάθησε να δώσει αίγλη: ομιλίες, τιμή τοπικών αγίων, οργάνωση μετεωρίτικου μοναχισμού (1362), ανανέωση καθεδρικού ναού Αρχαγγέλου Μιχαήλ (1362). Εδώ διοικούν πολλοί: στρατηγός Μιχαήλ Μονομάχος (1333-1342). Ιωάννης Αγγελος πιγκέρνης (1342-1348). Γρηγόριος Πρελιούμπ, Σέρβος καίσαρ (1348-1356). Δεσπότης Νικηφόρος Ορσίνης (1355/56-1359). Συμεών Ούρεσης-Παλαιολόγος (1359-περ.1370) έχοντας τον τίτλο «βασιλεύς Σέρβων, Ρωμαίων και Αλβανών», μισός Σέρβος από την ένδοξη δυναστική οικογένεια των Νεμανιδών, μισός Ρωμηός, από τη μητέρα του. Ιωάννης Ούρεσης (περ. 1370-περ. 1372). Τον αντικαθιστούν άλλοι δύο Βυζαντινοί διοικητές (καίσαρες) από την οικογένεια των Φιλανθρωπηνών. Οι Οθωμανοί (1393) κάνουν τα Tirhala σατζακίου.
Ο βασιλιάς Συμεών οργάνωσε εδώ ένα μικρό βασίλειο μιμούμενος την ιεραρχία του Βυζαντίου. Διέθετε κάποια οικήματα (βασίλεια) και διατηρούσε αξιώματα. Το διατηρούμενο φρούριο είναι Βυζαντινό με οθωμανική φάση. Ο καθεδρικός ναός, που λεγόταν και «Παλαιά Εκκλησία», ετιμάτο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, κατά τον Αντώνιο Λαρίσης, παλαιότερα ήταν αφιερωμένος στη Θεοτόκο και βρισκόταν δεξιά της (τότε) κεντρικής πύλης. Μπορεί να ταυτίζεται με τον σημερινό ναό της Θεοτόκου Επισκέψεως, έχοντας ονομαστή ομώνυμη εικόνα της Θεοτόκου, όντας στην Τουρκοκρατία κεντρικός επισκοπικός ναός.
Στα Τρίκαλα αναπτύχθηκε τον 14ο αιώνα ένας ποιοτικός μοναχισμός. Περί το 1335, μόλις η περιοχή επανεντάχθηκε στο Βυζάντιο, εμφανίζεται από το Αγιον Ορος ο εκ Νεοπάτρας Αθανάσιος, ο ιδρυτής του Μετεώρου, ο οποίος ανήκε στον κύκλο των τότε Ησυχαστών (Νηπτικών), ζώντας σε Κων/πολη – Αγιον Ορος. Κατέβαινε και στα Τρίκαλα για δουλειές της μονής, διαθέτοντας εκεί μετόχι. Προσέφερε στην τοπική κοινωνία, προβάλλοντας έναν πρότυπο τρόπο ζωής, βασισμένο στη διδασκαλία περί του Ακτίστου φωτός της Μεταμορφώσεως. Περί το ±1350 κτίζει νέο καθολικό, αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Το νέο κοινόβιο υπήγαγε στην εποπτεία του Αγίου Νικολάου Τρικάλων, μετοχίου της πατριαρχικής μονής Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων/Παλαιόπυργου -ανασκάφηκε δίπλα στον σημερινό ομώνυμο μητροπολιτικό ναό- που ήταν πατριαρχική μονή. Υπήρχαν κι άλλοι Βυζαντινοί ναοί, μετόχια μοναστηριών, στην πόλη και στα περίχωρα, αφιερωμένα στη Μεταμόρφωση με πιο γνωστή τη μονή Δουσίκου, μετόχι αρχικά της Πόρτα-Παναγιάς. Οι μαθητές του αγίου Αθανασίου είχαν συνεχίσει το έργο του. Ο Ιωάννης Ούρεσης-Παλαιολόγος παραιτήθηκε από το αξίωμα και έγινε μοναχός στο Μετέωρο, καταργώντας το σύντομο σερβο-ρωμαϊκό βασίλειο των Τρικάλων, έκτισε νέο καθολικό της Μεταμορφώσεως (1388). Το Μετέωρο με τις άλλες μονές στο Καστράκι θα γίνουν καταφύγιο πνευματικής ελευθερίας για τους Χριστιανούς στην επερχόμενη τουρκοκρατία.
Σήμερα όλοι επισκέπτονται τα Μετέωρα, αλλά αξίζει οι Ελληνες τουρίστες τουλάχιστον να περιτριγυρίζουν το αναστηλωμένο κάστρο των Τρικάλων και την παλαιά πόλη με τις θαυμάσιες παλαιές εκκλησίες της που μέχρι σήμερα λειτουργούν, δίνοντας ένα άριστο δείγμα παραδοσιακής ενοριακής ζωής. Ενα ατόφιο ακόμη κομμάτι από το Βυζάντιο.
