Toυ Σταύρου Γουλούλη
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ’ Βατάτζης, σύμφωνα με μια σύγχρονη παραμυθολογία είναι ο Mαρμαρωμένος βασιλιάς! Οχι ο ηρωϊκός Κωνσταντίνος Παλαιολόγος που ξέραμε, που πήγε με τους Λατίνους, ο «Ουνίτης». Λόγω φρονημάτων του έπαψε να είναι ο ήρωας των παιδικών μας χρόνων. Ο Βατάτζης θα αναστηθεί, λέγεται, στους έσχατους καιρούς και θα διοικήσει όπως πρέπει τον χρηστό λαό. Μαρμαρωμένος Βατάτζης από εδώ και στο εξής, ταυτισμένος με τον Ιωάννη, τον μελλοντικό ηγέτη των Εσχάτων με βάση κάποια βυζαντινά εσχατολογικά κείμενα. Συνωνυμία, αλλά τι έσχατος βασιλέας «Ιωάννης ο Ενδεής», τι Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων, ο έσχατος Μεγάλος ηγέτης του Βυζαντίου! Κι ας λέει η Εκκλησία ότι ουδείς θνητός ανασταίνεται.
Ο Ιωάννης Βατάτζης ανακηρύχθηκε άγιος τον 17ο αιώνα (+4 Νοεμβρίου). Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες αν ασκούσαν δίκαιη πολιτική, το καλό που διέχεαν στους πολλούς, έχοντας και ευσέβεια, ανυψώνονταν στην τάξη των αγίων. Η εξουσία αντιμετωπιζόταν τότε ως ιερότητα. Ενας άγιος είναι καλό πρότυπο σε όσους τον επικαλούνται. Αλλά κι ένας δίκαιος ηγέτης δεν διοχετεύει καλό σε κάθε σπίτι;
Πιθανόν τα περί αναστάσεως του Βατάτζη αποτελούν παραλλαγή αυτών που λένε κάποια κείμενα ότι, όταν τα πράγματα δυσκόλεψαν στο Βυζάντιο, ο λαός πήγαινε στο μέρος που ήταν θαμμένος, στη μονή Σωσάνδρων (περιοχή Σμύρνης), και του έλεγαν να αναστηθεί από τον τάφο του! (Οσο για τον μύθο του Μαρμαρωμένου βασιλιά, απλοϊκά κρίνοντας μου φαίνεται ότι «μαρμάρωσε» στη συνείδηση του λαού, του έστησαν συμβολικά τον μαρμάρινο ανδριάντα του. Ηρωας δεν ήταν;)
Ο Ιωάννης Γ’ Βατάτζης (1222-1254) ήταν διάδοχος του αυτοκράτορα Θεοδώρου Α’ Λάσκαρι (1204-1222). Και οι δύο, πεθερός και γαμπρός κατάφεραν να αναστήσουν την αυτοκρατορία στη Νίκαια της Βιθυνίας (1204-1261). Δεν ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος, αλλά άνθρωπος της πράξεως, ηγέτης συνετός, μετριόφρων. Κατέφερε να σταθεροποιήσει το κλυδωνιζόμενο κράτος, να περιορίσει τη λατινική Αυτοκρατορία, να επεκτείνει την κυριαρχία του στη Βαλκανική, να συμμαζέψει τον υπερφίαλο Μιχαήλ Β’, δεσπότη της Ηπείρου που αμφισβητούσε σε τέτοιες τραγικές στιγμές την ενότητα του ελληνικού κόσμου, να εμπνεύσει σεβασμό στους επιθετικούς Σελτζούκους Τούρκους, τους Βουλγάρους…
Είχε ένα θεμελιώδες ηγετικό χάρισμα, να είναι δίκαιος. Σε μία περίοδο φεουδαρχίας, όπου υπήρχε τάση οι ισχυροί, οι γαιοκτήμονες να συγκεντρώνουν δύναμη και πλούτο, αυτός ήταν με τη μεγάλη μερίδα του λαού. Δεν γινόταν αλλιώς, αν η αυτοκρατορία έπρεπε να διατηρηθεί, όφειλαν να προσέξουν τους αιμοδότες της κοινωνίας, αγρότες και άλλους, να ανυψώσουν τα οικονομικά τους. Είχαν στα σχέδιά τους, και ο Βατάτζης όπως και ο γιος του Θεόδωρος Β’, να φτιάξουν ακόμη και εθνικό στρατό, να μη στηρίζονται στους μισθοφόρους (αυτοί που τελικά κατέστρεψαν τους Λασκαρίδες). Ακόμη και μεγάλες γεωργικές εκτάσεις να τις κάνουν ένα είδος κοινών κτημάτων! Επιπλέον ο Βατάτζης ίδρυσε βιβλιοθήκες στη Νίκαια και όλες τις μεγάλες πόλεις.
Ηταν εποχή που ο Ελληνισμός της Μικρασίας πρωτίστως συνειδητοποιούσε την ταυτότητά του. Είχε τη ρωμαϊκή παράδοση, το κράτος που διατηρούσε τα νόμιμα δικαιώματά του, αλλά η ψυχή του πια ήταν ελληνική, αφού ήταν κληρονόμος της ελληνικής γλωσσικής και πολιτιστικής παράδοσης.
Δυστυχώς ο διάδοχός του Θεόδωρος Β’ Λάσκαρις, ένας από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους της εποχή του, φιλόσοφος, μαθηματικός, άριστος γνώστης της ελληνικής παράδοσης, έπασχε από μια μορφή επιληψίας που τον έστειλε νεώτατο στον τάφο. Δεν ξέρουμε που θα είχε οδηγηθεί ο ελληνισμός υπό την ηγεσία του και την τάξη πραγμάτων που επέβαλε η δυναστεία των Λασκαριδών. Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος που τους έβγαλε από τη μέση, ήταν άνθρωπος συμφερόντων γαιοκτημόνων, περιγράφεται δε με «μακρύ χέρι», φαρδιές τσέπες, γενναιόδωρος στους φίλους του. Σε αντίθεση με τους Λασκαρίδες που ήταν οικονόμοι και φορομπήχτες σε αυτούς που είχαν και όφειλαν να δίνουν φόρους…
Σήμερα οι λάτρεις της συνέχειας του βυζαντινού ελληνισμού ψάχνουν τον νέο Βατάτζη. Μερικοί μάλιστα ανιχνεύουν -μέσω της εραλδικής- επιγόνους των Λασκαριδών.
Το καλό με αυτή την παρελθοντολογία βυζαντινών προτύπων είναι ότι επαναφέρουν μία ιδανική εικόνα για τον ηγέτη, κάτι τονωτικό τώρα που το ελληνικό πολιτικό σύστημα κλυδωνίζεται από έλλειψη ήθους και θάρρους στην εξουσία. Είναι δύσκολο να υπάρξει μία αλληγορική ανάσταση του Βατάτζη, αυτού του άξιου ηγέτη, να επαναληφθεί από κάποιον άλλον το έργο του; Αυτό που πράγματι χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα είναι έναν ηγέτη σαν τον Βατάτζη, για να λειτουργήσει ως πολλαπλασιαστής πολιτικού ήθους. Ηγέτη «Ενδεή», να ηγείται από αγάπη για τον λαό του κι όχι για χρήμα, στείρα κενοδοξία. Σήμερα ελεημοσύνη και φιλανθρωπία είναι να βρεθεί ένας τρόπος που να αγκαλιάζει την αξιοπρέπεια των πολιτών.
Είναι πιο εύκολο, από το να αναστηθεί μαρμαρωμένος βασιλιάς, να τον ανακαλύψει ο λαός, αν έχει βέβαια ικανότητα, κριτήρια επιλογής. Ούτε με έρευνα αγοράς, ούτε κατεβατός από τον ουρανό.
