Του Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιου Γκουτζίνη
Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς υπήρξε ο μεγαλύτερος θεολόγος της εποχής του (1296-1359) και συγκαταλέγεται μεταξύ των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας μας. Ελαβε την εγκύκλιο και θύραθεν παιδεία στα καλύτερα διδακτήρια της Πόλεως. Η Θεολογία του όμως δεν υπήρξε σχολαστική, αλλά ήταν καρπός Αγιοπνευματικών χαρισμάτων, των οποίων αξιώθηκε αγωνιζόμενος στο στίβο της κατά Θεόν ασκήσεως.
Οντας γνήσιος φίλος του Χριστού και αληθινός Θεολόγος, συγκαταριθμήθηκε μεταξύ των Αγίων της Εκκλησίας μας σχεδόν αμέσως μετά την κοίμησή του, το 1368.Η διδασκαλία του, άγνωστη στην πλειοψηφία του λαού μας, έγινε γνωστή ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1960 και μετά, με τη συμβολή θεολόγων όπως ο Αγιος ΙουστίνοςΠόποβιτς, ο π. ΓεώργιοςΦλωρόφσκυ, οι καθηγητές κ. Παναγιώτης Χρήστου,Γεώργιος Μαντζαρίδης κ.α. Στη συνέχεια θα κάνουμε σύντομη αναφορά σε κάποιες πτυχές της.
Ο εμπειρικός χαρακτήρας της ορθοδόξου θεολογίας
Το «θεολογείν» δεν είναι καρπός μιας διανοητικής ενασχόλησης με τον Θεό, αλλά μαρτυρία της εν ΑγίωΠνεύματι αλλοιώσεως του «πάσχοντος τα θεία». Ο λόγος για τον Θεό προϋποθέτει τη γνώση του Θεού. Η θεογνωσία όμως, με τη σειρά της, προϋποθέτει την εμπειρική προσέγγιση του Θεού. Ετσι,κατεξοχήν Θεολόγος είναι ο Αγιος. Ο ορθόδοξος Θεολόγος και πριν ακόμη φθάσει στην εμπειρία της θεώσεως, θεολογεί με βάση την εμπειρία θεώσεως των Αγίων και όχι κάποιες στοχαστικές ατομικές του αναζητήσεις. Στην εποχή του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, με τον Βαρλαάμ και τον μαθητή του Ακίνδυνο, εισήλθε στην ορθόδοξη εκκλησία η εκκοσμίκευση. Παρά την αντίσταση του αγίου μας, η «βαβυλώνια αιχμαλωσία» της ορθόδοξης θεολογίαςστο σχολαστικισμό, την οποία περιέγραψε εναργέστατα ο αείμνηστος π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, μόλις στον 20ό αιώνα άρχισε να γίνεται αντιληπτήκαι σε αυτό διαδραμάτισε κυρίαρχο ρόλο η επανεύρεση και προβολή της Παλαμικής θεολογίας.
Η νοερά ησυχία
Κατέχει κεντρική θέση στη ζωή και τη διδασκαλία του Αγίου μας. Η έννοια της ησυχίας δεν έχει να κάνει τόσο με την απουσία εξωτερικού θορύβου, αλλά αποτελεί εσωτερική κατάσταση του νου, ο οποίος απαλλάσσεται από τον περισπασμό και τη διάχυση προς τα εξωτερικά φαινόμενακαι επανέρχεται στον εαυτό του. Αυτή η επαναφορά «εις εαυτόν» απομακρύνει από τη δουλεία στα πράγματα και οδηγεί στο φωτισμό του νου από τη Θεία Χάρη και στην ενοποίηση του διασπασμένου από την αμαρτία τριμερούς της ψυχής.
Η διάκριση ουσίας και ενεργείας στον Θεό και η θεολογία των ακτίστων ενεργειών.Με την αποδοχή της ακτίστου Χάριτος σώζεται η εμπειρία της παρουσίας του Θεού στην ιστορία. Η σχολαστική διδασκαλία γιατην κοινωνία του Θεού με τον κόσμομέσω κτιστών ενεργειών, οδήγησε όχι μόνο σε αιρέσεις, αλλά και στην εκκοσμίκευση. Ο αγώνας για θέωση υποκαθίσταται από την προσπάθεια για ηθικοποίηση του ανθρώπου. Σωτηρία όμως είναι η διά της ακτίστου ενεργείας (δηλ. της Χάριτος) του Θεού μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης,η έλλαμψη του ανθρώπου από το ΑκτιστοΦως. Η σχέση Θεού και κόσμου στην Ορθοδοξία είναι οντολογική και άμεση,όχι έμμεση και ηθική. Η κοινωνία Θεού και κόσμου είναι γεγονός εκκλησιαστικόπου βιώνεται από τον πιστό με τη μετοχή στο μυστήριο της Εκκλησίας.
Οι «θεολογικές σταθερές» του διαλόγου προς τους αλλοθρήσκους και κακοδόξους.Ο Αγιός μας αναδείχθηκε επίσηςυπόδειγμα εκκλησιαστικού άνδρα που διαλέγεται με τους αλλοθρήσκους αλλά και με τους κακοδόξους και αιρετικούς. Η εγκυρότητά του έγκειται στο ότι κατορθώνει να διαλέγεται μαζί τους χωρίς να θέτει ποτέ τη γνήσια εκκλησιαστική παράδοση υπό διαπραγμάτευση, αλλά κρατώντας τη σώα και ακέραιη. Προτείνοντας την ησυχαστική μέθοδο κατά τον διάλογο με τις προκλήσεις της εποχής του, έδειξε τον πραγματικό στόχο που ο κάθε διάλογος θα πρέπει να υπηρετεί, χωρίς καμία κοσμική σκοπιμότητα, αναδεικνύοντας τηθέωση ως τον κατεξοχήν δρόμο προς την ενότητα των πάντων.
Ο διάλογος με τον κόσμο και την κοινωνία
Ο Αγιος Γρηγόριος γίνεται δείκτης πορείας για την ευθύνη της Ορθοδοξίας στο σύγχρονο κόσμοκαι μάλιστα σε όλο το φάσμα της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο ησυχασμός δεν είναι απραξία, αλλά εφαρμοσμένη θεολογία. Αυτό επιβεβαιώνεται απότην πολιτική παρέμβασή του στα δρώμενα της εποχής του: Από τη μια άσκησε κριτική στις πολιτικές ίντριγκες του Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα, που συμμετείχε στο πραξικόπημα κατά του Ιωάννου Καντακουζηνού, από την άλλη έλεγξε και τους Ζηλωτές της Θεσσαλονίκης για τις εγκληματικές ενέργειές τους, χωρίς όμως να αφήσει στο απυρόβλητο και όσους με την αφιλάνθρωπη στάση τους εξέτρεφαν και προωθούσαν τη βία στη συμβασιλεύουσα.
Στη ζωή του Αγίου Γρηγορίου ο διάλογος με τον κόσμο δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ιεραποστολική πράξη. Εμμένοντας στη μοναδικότητα της εν Χριστώ σωτηρίας, όπως βιώνεται στην παράδοση των Αγίων Πατέρων, δεν σχετικοποιεί την πίστη, παρά τους κινδύνους που διέτρεχε, ιδιαίτερα μάλιστα κατά το διάλογο με τους μουσουλμάνους στην Προύσα,δεν λογάριασε καθόλου το γεγονός πως ήταν αιχμάλωτος και κινδύνευε η ίδια η ζωή του, αλλά διαλέχθηκε με παρρησία, δηλαδή εν αγάπη.
Ο Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είναι αναμφίβολα ο μεγαλύτερος Ορθόδοξος Θεολόγος της δεύτερης χριστιανικής χιλιετίας. Ας ελπίσουμε πως το παράδειγμά του θα είναι οδοδείχτης για την ορθόδοξη εκκλησία και στην απαιτητική τρίτη χιλιετία του βίου της.
