Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Η βιογραφία βυζαντινολόγου που ανήκει στην τρομερή μεταπολεμική γενιά που ουσιαστικά δημιούργησε τον κλάδο αυτό ενταύθα και διεθνώς, είναι κάτι συναρπαστικό. Με τον αείμνηστο δάσκαλό μας Μίλτο Γαρίδη (1926-1996) γίνεται μοναδικό. Αποκαλύπτεται στο βιβλίο της Αγγελικής Γαρίδη, «Τα ερμάρια του χρόνου», Εκδόσεις Αρχείο, Αθήνα 2018 (μετάφραση της ίδιας από την α΄ γαλλική έκδοση, 2016), όπου διαπραγματεύεται τη ζωή του πατέρα της και δευτερευόντως της μητέρας της Νέλλης, Γαλλίδας με ρουμανική καταγωγή, αλλά και ανιόντων συγγενών, το «γένος εξοπίσω». Παράλληλοι κόσμοι αλλά ενώνονται αριστοτεχνικά.
Η Αγγελική περιγράφει πρωτίστως τον αγαπημένο της πατέρα πάνω σε θέματα που δεν της μίλησε ποτέ, τα παρεπόμενα του Εμφυλίου! Τα Ερμάρια του χρόνου, τα «χρονοντούλαπα», όπως τα αποκαλεί ο ίδιος (σελ.244) σε ένα γράμμα από τη φυλακή, είναι η ζωή του. Πρωτοτυπία είναι ότι στηρίχθηκε σε οικογενειακό αρχειακό υλικό που ανακάλυψε, ταξινόμησε και αξιολόγησε η ίδια σε Ελλάδα και Παρίσι/Ρουμανία. Η τεχνική της είναι εντελώς μοναδική στην ελληνική γλώσσα και το κατάφερε ως διδάκτορας φιλόλογος και ιστορικός της τέχνης, συνενώνοντας Ιστορία, αλλά ως λογοτεχνία! Η καλύτερη τέχνη είναι τα πραγματικά γεγονότα. Ή μία έντονη ζωή που καταγράφεται ως τέχνη. Πώς το πέτυχε; Από τα συμφραζόμενα των τεκμηρίων (επιστολές, κάρτες, σχέδια, κτλ.) αναπλάθει τη ζωή των γονέων της και στενών συγγενών. Δημιουργεί τη δική της Νέκυια. Ταυτόχρονα, αξιοποιώντας την προφορική παράδοση της οικογένειας, αναπαριστά το ευρύτερο κοινωνικό γίγνεσθαι μέσα από τη ζωή και τα ενδιαφέροντα μίας μεσοαστικής οικογένειας στην Αθήνα, και λιγότερο στη Ρουμανία και το Παρίσι. Στην οικογένεια του πατέρα της δεν έλειπε τίποτα, ήταν αγαπημένοι, έδιναν το περίσσευμα στην κοινωνία. Το προσήμανε ο παππούς του Μίλτου Γαρίδη από τη μεσσηνιακή Μάνη: διασώζοντας ένα κοριτσάκι από βεντέτα, έχασε το πόδι του από τη σφαίρα του δράστη!
Βιβλίο ορόσημο στα ελληνικά γράμματα, ως αναπαράσταση της Ιστορίας μέσω της λογοτεχνίας. Χωρίς να απαλείφει «Τι πραγματικά συμβαίνει», στις συνειδήσεις των απλών ανθρώπων, όχι στη Βουλή των πολιτικών.
Τι έκανε τον Μίλτο Γαρίδη καθώς ήταν ήδη γλύπτης, να σπουδάσει βυζαντινή τέχνη στο Παρίσι, κοντά στον μεγάλο διδάσκαλο André Grabar κι ενώ προερχόταν από τη Νομική; Δεν είναι τυχαίο που το σπίτι του ήταν απέναντι από τον Παρθενώνα! Αλλά και η Μάνη που από μικρός τη ζούσε έχει αναρίθμητα βυζαντινά εκκλησάκια. Καταξιώθηκε στο CNRS, το γαλλικό εθνικό ίδρυμα ερευνών, έτσι που το 1979 έγινε κάτι ανήκουστο στα ελληνικά πράγματα, τον κάλεσαν να έλθει ως καθηγητής στα Γιάννενα. Ασχολήθηκε με την εικονογραφία μέχρι και τα όρια του φαντασιακού, αλλά η μεγάλη προσφορά του ήταν η αισθητική· άλλωστε ήταν καταξιωμένος καλλιτέχνης, γλύπτης και ζωγράφος/σχεδιαστής, μοναδικός στον κλάδο μας. Επισκέφθηκε και μελέτησε, στα πλαίσια αποστολών του CNRS, τα μεγαλύτερα σύνολα της βυζαντινής τέχνης σε όλη την Ανατολική Ευρώπη, από Ρωσία μέχρι Κρήτη και Αγίους Τόπους! Προϊόν αυτής της πολύχρονης προσπάθειας ήταν το κλασικό έργο του για τη μεταβυζαντινή τέχνη, προϋποθέτον άριστη γνώση της βυζαντινής: «Mεταβυζαντινή ζωγραφικἠ (1450-1600)», μετάφραση Αγγελικής Γαρίδη, Αθήνα, 2007.
Τέτοιες πρωτοβουλίες στη ζωή, που δίνουν φτερά, προσθέτουν χρόνια ζωής. Κι όμως ο Μίλτος Γαρίδης λύγισε στα 69 χρόνια του. Συνετέλεσαν οι κακουχίες που πέρασε ως πολιτικός κρατούμενος (1949-1956). Υπήρξε θύμα του Εμφυλίου, χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του χαλκευμένα στοιχεία! Νέος ήταν, μπορούσε να «δοκιμάζει», να «κατέχει» το καλό που πίστευε, να το αναθεωρήσει στο διάβα της ζωής του. Στη φυλακή επέδειξε πλήρη αλληλεγγύη. Διάβαζε τα πάντα, ιστορία, γεωγραφία, τέχνη, αλλά και μόρφωνε άλλους με μαθήματα, ακόμη και αγγλικά ή γαλλικά, ενώ ο ίδιος φρόντιζε να μαθαίνει άλλες γλώσσες. Μέθοδος αλληλοδιδακτική. Η συγγραφέας συμπεραίνει ότι τίποτα δεν εξασφαλίζει την ηθική ακεραιότητα ούτε αν είναι κανείς “μέσα” στη φυλακή ούτε αν είναι “έξω”. Πολλοί που ήταν μέσα, δημιουργούσαν μία άλλη κλειστή φυλακή σε συντρόφους, τους αντιμετώπιζαν ως εργαλεία άλλου καθεστώτος. Κράτησε την ψυχή του, πιστεύοντας στην ανανέωση μιας υπό ανάπτυξη κοινωνίας και όχι σε έλεγχο συνειδήσεων. Γι’ αυτό ήταν, πέραν του νομοταγούς, αλληλέγγυος με όλους. Το έδειξε κι αργότερα ως ακαδημαϊκός, έδινε ευκαιρία στους νέους, επιμελήθηκε πάνω από πενήντα διατριβές! Γινόταν οικείος, προσέφερε περισσότερα από ό,τι ήταν υποχρεωμένος.
Η Αγγελική Γαρίδη έδειξε, απολύτως αμερόληπτα, τεκμηριωμένα, ότι ο πατέρας της είχε μία ειδική υπαρξιακή στάση για την τρομερή δεκαετία 1940-1950, ούτε υποτακτική ούτε φανατική, ούτε ηρωική, αξιοπρεπή τότε, σιωπηλή στη συνέχεια. Μερικά άτομα όπου κι αν τα παραχώσουν, «στις ερημίες και τις οπές της γης», θα δημιουργήσουν. Η περίπτωσή του απογυμνώνει κάθε δικαιολογία στην εγκληματική λογική πολλών πολιτικών, καταστροφέων μιας γενιάς, δημιουργών ενός παράλογου διχασμού που άρχισε πρώτα με τη συνεργασία ορισμένων με τον κατακτητή, και στη συνέχεια με την ευκαιρία που βρήκαν άλλοι από την έλλειψη κράτους. Και οι δύο ταπείνωναν τον Ελληνα, τον απλό, καταδεκτικό και ανοικτό στο πνεύμα άνθρωπο, τον περιθωριοποιούσαν. Ο Μίλτος Γαρίδης γίνεται «μάρτυρας», πως η ζωή δεν κτίζεται με πολιτικά δεκανίκια, αλλά με σκληρή προσωπική δουλειά.
