Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Οι δύο μεγάλες εορτές, του Σωτήρος και της Παναγίας, κυριαρχούν τον Αύγουστο, ειδικά στην παράδoση του λαού μας.
Το φαινόμενο να ιδρύονται στη Θεσσαλία τον 14ο αι. μονές αφιερωμένες στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, προκαλεί ενδιαφέρον γι’ αυτό τον ιδιαίτερο τόπο με τις εύφορες πεδιάδες και τα γύρω όρη, από τα μεγαλύτερα της ελληνικής χερσονήσου: Ολυμπος, Πίνδος, Οθρυς, Οσσα-Πήλιο. Πρέπει να έχει σχέση με τη διάδοση από το Αγιον Ορος της ανανεωμένης τότε νηπτικής παράδοσης, γνωστής ως «Ησυχασμός».
Το 1333 αναλαμβάνει ο νέος μητροπολίτης Λαρίσης Αντώνιος έχοντας έδρα τα Τρίκαλα. Ο Αντώνιος ήταν μοναχός της Μ. Λαύρας Αγίου Ορους, κέντρο του Ησυχασμού, όπως οργανώθηκε από τον Γρηγόριο Σιναΐτη περίπου από το 1320 και εξής. Από τo περιβάλλον αυτού του μεγάλου ανδρός, του Σιναΐτη, των μετέπειτα πατριαρχών Καλλίστου και Ισιδώρου κ.α., αναδύθηκε ο Αθανάσιος Μετεωρίτης (1303-1381), πρόσφυγας από Νεοπάτρα (Υπάτη). Περί το 1335 επέστρεψε στη θεσσαλική πατρίδα, στους Σταγούς (Καλαμπάκα) και έπιασε με τον γέροντά του Γρηγόριο Κων/πολίτη το σπήλαιο των Ταξιαρχών στον Στύλο. Εχει αποδειχθεί ότι ο Γρηγόριος αυτός είναι το ίδιο πρόσωπο με τον γέροντα του Γρηγορίου Παλαμά στα αγιορείτικα Γλωσσία πριν από το 1325, τον εκ Κων/πόλεως Γρηγόριο Δριμύ. (Νικηφόρος Γρηγοράς έκδ. Βόννης, ΙΙ, σ.919, PLP, no.5828). Ο Γρηγόριος μετά από 10 χρόνια παραμονής θα αφήσει τη Θεσσαλία και θα επιστρέψει στην Κων/πολη. Οι Σταγοί και ο Στύλος βρίσκονταν στον δρόμο από Θεσσαλία σε Ηπειρο, Σέρβια (Δυτ. Μακεδονία) και Νότια Ελλάδα κι εδώ ο Γρηγόριος επιδόθηκε σε δημόσιο κήρυγμα προς τους πάντες: «Κατοίκους των πέριξ και μακράν, ιερείς, μοναχούς, άρχοντες, αρχόμενους», τονίζει ο βιογράφος του [Δ. Σοφιανός, Οσιος Αθανάσιος Μετεωρίτης, Μετέωρα 1990].
Καταγράφονται επτά συνολικά περιπτώσεις μονών του 14ου αιώνα.
1. Ο Αθανάσιος ήδη είχε αφήσει τον Στύλο και ίδρυσε δικό του κελί στον Πλατύλιθο ή Μετέωρο (π. 1344), αφιερωμένο αρχικά στη Θεοτόκο Μετεωρίτισσα. Στην περίοδο μετά το 1348, όταν τη Θεσσαλία κατέχουν οι Σέρβοι (1348-1356), λόγω αύξησης αριθμού των μοναχών οργανώνει κοινόβιο και ιδρύει νέο καθολικό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, εορτή στην οποία σήμερα η μονή τιμάται.
2. Λίγο πριν από το 1336 στην περιοχή της Μονής Μεγάλων Πυλών (Πόρτα Παναγιά) που είχε ιδρύσει ο σεβαστοκράτορας Ιωάννης Α΄ των Νέων Πατρών (π.1283), όπου ο ίδιος εκάρη ως μοναχός Νείλος και ετάφη, ιδρύεται ένα μετόχι του Σωτήρος «μετά των εκ βάθρων ανοικοδομηθέντων παρά των τοιούτων μοναχών περί αυτόν [τον ναό] οσπητίων», τονίζει στο χρυσόβουλλό του ο Ανδρόνικος Γ΄ (1336) υπέρ των μοναχών που του το ζήτησαν [Δ. Σοφιανός, Τρικαλινά, 9 (1969), 7-27].
3. Μετά το 1342 οι προύχοντες των Θεσσαλών που υποστήριζαν τον φίλο των «Ησυχαστών» Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό, θα πετύχουν να αναλάβει τη Θεσσαλία ο ανεψιός του Ιωάννης Αγγελος Πιγκέρνης. Πέθανε όμως το 1348 από την πανώλη. Ο Ιωάννης Αγγελος είχε σχέση με τη μονή Θεοτόκου Ολυμπιώτισσας στην Ελασσόνα, όπου και ετάφη. Στη δεκαετία 1320 είχε κτισθεί το νέο καθολικό της Μεταμορφώσεως, για να ιστορηθεί στην επόμενη δεκαετία με ένα καταπληκτικό σύνολο, το οποίο σύμφωνα με την ειδική στην τέχνη αυτής της περιόδου καθηγήτρια Αννα Τσιτουρίδου, είναι το καλύτερο σε ποιότητα σε όλα τα Βαλκάνια αυτή την περίοδο. Το πρόγραμμα εισηγήθηκε ένας ανώνυμος υπεύθυνος (ηγούμενος) που είχε άμεση σχέση με το Αγιον Ορος. Το 1336 εκδόθηκε πάλι από τον Ανδρόνικο Γ΄ χρυσόβουλλο υπέρ της μονής Μεταμορφώσεως και το 1342 η μονή θεωρείται ήδη πατριαρχική.
4. Ο Ιωάννης Αγγελος θα ιδρύσει ο ίδιος και μία άλλη μονή του Σωτήρος, μετόχι της μονής Θεοτόκου Ελεούσας Λυκουσάδας στο Φανάρι, τη δεύτερη μεγάλη μονή του σεβαστοκράτορα Ιωάννη Α΄ και της συζύγου του μοναχής Υπομονής. Το μετόχι αυτό βρισκόταν στη σημερινή Μεταμόρφωση Καρδίτσας. Με βάση χρυσόβουλλο του Στεφάνου Δουσάν (1348) είχε γίνει «εν τη θεηλάτου οργή», την πανώλη, η οποία θα κατέβαλλε και τον ίδιο. Συνήθως για την ίαση ο λαός επικαλείται ιαματικούς αγίους. Τώρα η επίκληση στον Μεταμορφωμένο Σωτήρα είναι καινοτομία της εποχής.
5. Ενα ακόμη μετόχι της μονής Λυκουσάδας, αφιερωμένο στον Σωτήρα, θα είναι στο Πιρλήγκο ή Περνιάγκο της ορεινής Καλαμπάκας, κι αυτό ιδρυθέν πριν από το 1348.
6. Ο δεσπότης Νικηφόρος Δούκας Ορσίνης, γαμπρός του Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνού, ελέγχοντας τη Θεσσαλία στα 1356-1359 με έδρα τα Τρίκαλα, θα ιδρύσει τη μονή του Σωτήρος. Ταυτίζεται με τον βυζαντινό ναό στην κοινότητα Σωτήρα, λίγο έξω από τα Τρίκαλα.
7. Ο μοναχός Λαυρέντιος θα ιδρύσει το 1378 στο Πήλιο μονή αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και τον Προφήτη Ηλία (παρόντα στη βιβλική Μεταμόρφωση), με ενίσχυση του αυτοκράτορα Τραπεζούντος Αλεξίου Γ΄ Κομνηνού.
Οι ναοί του Σωτήρος δείχνουν την ύπαρξη μίας τάσεως που υπήρχε τον 14ο αιώνα, να ιδρύονται νέα μετόχια ή μονές αφιερωμένες στη Μεταμόρφωση, ακόμη και σε εκείνες που είχε προηγηθεί η λατρεία της Θεοτόκου, λόγω επίδρασης της «νηπτικής» ανανέωσης ειδικά από το Αγιον Ορος.
