Γράφει ο Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής Λαογραφίας
Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας / Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Η ορθόδοξη χριστιανική λατρεία δομείται με μια σειρά γιορτών, αφιερωμένων είτε σε αγίους και ιερά πρόσωπα, όπως ο Χριστός, η Παναγία και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, είτε σε επετείους γεγονότων που σχετίζονται με τα πρόσωπα αυτά. Για το λόγο αυτό, θα εξετάσουμε στη συνέχεια τις λαϊκές αντιλήψεις για την Παναγία, ως συμβολή στη μελέτη των λαϊκών θρησκευτικών αντιλήψεων και πεποιθήσεων, αλλά και των ποικίλων εθιμικών και τελετουργικών εκδηλώσεών τους, κάτι που αποτελεί ουσιώδες κομμάτι της ελληνικής θρησκευτικής Λαογραφίας.
Η Θεοτόκος αποτελεί το πλέον αγαπητό πρόσωπο της ελληνικής λαϊκής λατρείας. Προς την Παναγία προσβλέπει ο λαός, και αυτήν επικαλείται σε κάθε δυσκολία, προσωπική, οικογενειακή ή του Γένους, καθώς η Παναγία Υπέρμαχος Στρατηγός προΐσταται των αγώνων του Γένους, από την εποχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι και τον πρόσφατο ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-1941, οπότε η οπτασία της Παναγίας οδηγούσε και σκέπαζε τους στρατιώτες, κατά τις σχετικές παραδόσεις και αφηγήσεις.
Το αρχέτυπο της Παναγίας ως μητέρας όλων των ανθρώπων, προερχόμενο ασφαλώς από την ιδιότητά της ως μητέρας του Θεανθρώπου Χριστού, κυριαρχεί σε όλες τις σχετικές παραδόσεις, τις προσευχές και τις αντιλήψεις του λαού μας. Η κυριότερη εορτή της Θεοτόκου, και η πλέον σημαντική ανάμεσα στις θεομητορικές εορτές του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, είναι εκείνη της Κοίμησης της Θεοτόκου (15 Αυγούστου). Ο φιλόθρησκος λαός μας, που τιμά λατρευτικά την Παναγία ως μητέρα, καταφυγή και σκέπη του γένους των ανθρώπων, συγκινείται βαθύτατα από τον θάνατό της, γι’ αυτό και απεικονίζει το γεγονός σε πλήθος τοιχογραφιών και φορητών εικόνων, στις οποίες η Παναγία, εν μέσω των Αποστόλων, παραδίδει την ψυχή της στα χέρια του Χριστού. Στην ίδια μάλιστα εικονογραφική παράδοση, απεικονίζεται και η τιμωρία του ιερόσυλου Ιεχωνία, του οποίου τα βέβηλα χέρια απέκοψε άγγελος Κυρίου, όταν θέλησε να τα απλώσει πάνω στο νεκρό σώμα της Παναγίας.
Έχοντας προετοιμαστεί ψυχολογικά και θρησκευτικά, με την δεκαπενθήμερη νηστεία και την καθημερινή συμμετοχή στις παρακλήσεις, που ψάλλονται σε όλους τους ναούς, ο λαϊκός άνθρωπος φτάνει στην εορτή της Κοιμήσεως με αισθήματα χαρμολύπης, που τον κάνουν να την παρομοιάζει με το Πάσχα, ονομάζοντάς την μάλιστα «Πάσχα του καλοκαιριού». Κατά τον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής, σε πολλούς ελληνικούς τόπους στολίζουν και επιτάφιο της Παναγίας, τον οποίο περιφέρουν, όπως και τον επιτάφιο του Χριστού την Μεγάλη Παρασκευή, στο τέλος του εσπερινού ή την επομένη, μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία της κυριώνυμης ημέρας.
Έχουν συνταχθεί μάλιστα και τρεις στάσεις ειδικών ποιητικών αντιφώνων, που ψάλλονται κατά τον «Επιτάφιο της Παναγίας», ως παραλλαγή του επιτάφιου θρήνου της Μεγάλης Παρασκευής. Το έθιμο αυτό, που ξεκίνησε από τους Αγίους Τόπους και στα καθ’ ημάς από την ιερή νήσο Πάτμο, που με την περίπυστη μονή του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου αποτέλεσε για αιώνες τον πνευματικό φάρο του Αιγαίου, σήμερα τελείται σε πολλούς ελληνικούς, νησιωτικούς κυρίως, τόπους (Ικαρία, Σάμος, Κίμωλος, Σαντορίνη, Κύθηρα, Ιθάκη, Παξοί, Κέρκυρα κ.ά.), και συνεχώς επεκτείνεται και σε άλλες ελληνικές περιοχές.
Η διαπιστωμένη αγάπη του λαϊκού ανθρώπου για τις τελετουργικές μορφές και η σεβαστική αφοσίωση του λαού μας στην Παναγία ευνοούν αυτήν την εξάπλωση, που κάθε χρόνο λαμβάνει και μεγαλύτερες διαστάσεις. Σύμφωνα με το συναξάρι της εορτής, οι Απόστολοι έθαψαν την Παναγία στον κήπο της Γεσθημανή, αργότερα όμως άνοιξαν τον τάφο για να προσκυνήσει κάποιος καθυστερημένος μαθητής και είδαν ότι το σώμα έλειπε, καθώς είχε μεταστεί στους ουρανούς. Κατά την λαϊκή παράδοση, λίγο πριν από τον θάνατό της η Παναγία ζήτησε από τον αρχάγγελο Μιχαήλ να της δείξει τις τιμωρίες των αμαρτωλών στον Κάτω Κόσμο. Οι εντυπώσεις της περιγράφονται στο λαϊκό έργο «Αποκάλυψις της Θεοτόκου», που γνώρισε μεγάλη διάδοση, ως λαϊκό ψυχωφελές ανάγνωσμα, στον ελληνικό λαό.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου εορτάζεται σε όλους τους ελληνικούς τόπους, ξεχωρίζουν όμως τα αιγαιοπελαγίτικα προσκυνήματα της Παναγίας, ανάμεσα στα οποία διακεκριμένη θέση κατέχουν η θαυματουργή Παναγία της Τήνου, η Εκατονταπυλιανή της Πάρου, η Παναγία της Αγιάσου και η Παναγία της Πέτρας στην Λέσβο, η Παναγία του Κύκκου της Κύπρου και η Παναγία η Σπηλιανή στην Νίσυρο. Κοντά σ’ αυτά το παλλάδιο των Ποντίων, η Παναγία η Σουμελά στο Βέρμιο, η Εικοσιφοίνισσα του Παγγαίου, αλλά και οι Παναγίες στο Καταφύγι Κοζάνης, στην Σιάτιστα, στην Βλάστη και στην Σαμαρίνα, συμπληρώνουν τον αστερισμό της αυγουστιάτικης τιμής στην Μητέρα του Θεανθρώπου Χριστού και όλων των ανθρώπων, όπου γής. Μόνο στον ελλαδικό χώρο, περίπου εκατόν είκοσι είναι τα μοναστήρια τα αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ενώ πολλές και ποιητικότατες είναι οι επωνυμίες που ο πιστός λαός μας αφιερώνει στην Παναγία.
Αξίζει ίσως εδώ να αναφερθεί και η τιμή της Παναγίας στο Μαρκόπουλο της Κεφαλονιάς, όπου εμφανίζονται, κάθε Δεκαπενταύγουστο, τα ιδιόμορφα φιδάκια της Παναγίας, άκακα και ευλογημένα, που εξαφανίζονται μέρες μετά την γιορτή, για να επανέλθουν τον επόμενο χρόνο. Σε πολλές ελληνικές περιοχές μαρτυρούνται τελετουργικές ζωοθυσίες (κουρμπάνια) για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, από τα σφάγια των οποίων συχνά παρασκευάζεται φαγητό, που διανέμεται στους προσκυνητές και τους πανηγυριστές.
Στους Λειψούς πάλι, η ζωντανή παρουσία της Παναγίας εκδηλώνεται με το άνθισμα μικρών άσπρων κρίνων, από ξερά κλωνάρια που είναι τοποθετημένα μέσα στην εικόνα της, και τα οποία θαυματουργικά ανθίζουν μία φορά τον χρόνο, κατά την αυγουστιάτικη πανήγυρη. Όπως σημειώνει ο Γ. Α. Μέγας, την ημέρα αυτή συνήθιζαν να συνάπτουν συμφωνίες οι τσελιγκάδες με τους πιστικούς, ενώ εθιμικά καθιερωμένη ήταν η αργία και το «απολυσιό», η ελεύθερη δηλαδή είσοδος σε αμπέλια και κήπους.
Οι πανηγυρικές λατρευτικές εκδηλώσεις συνεχίζονταν και κατά την απόδοση της εορτής, που ο λαός ονομάζει «Εννιάμερα της Παναγίας» (23 Αυγούστου), μεταφέροντας στον κόσμο των αγίων έθιμα και συνήθειες της δικής του εθιμοταξίας. Ας δούμε ορισμένα από τα έθιμα της εορτής αυτής από τον ελληνικό χώρο: Στην Θάσο, πατάτες, ρύζι, μοσχάρι και στιφάδο περιλαμβάνει το γεύμα που παρατίθεται στο μεγάλο τραπέζι που συμμετέχουν όλοι οι πιστοί που έχουν συρρεύσει στον Ιερό Ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, στο χωριό Παναγία, που πήρε το όνομά του από τη Θεοτόκο. Μετά τη λιτάνευση της εικόνας, που συνοδεύεται από πολυμελή μπάντα, όλοι μαζεύονται στο προαύλιο της εκκλησίας, και γλεντούν.
Στη Σκιάθο το Δεκαπενταύγουστο, χιλιάδες προσκυνητών συρρέουν από ολόκληρο το νησί αλλά και τα γειτονικά μέρη όπου την παραμονή της γιορτής, το βράδυ, όπου γίνεται η έξοδος του επιτάφιου της Παναγίας μέσα σε μια ατμόσφαιρα μοναδικής κατάνυξης, υπό την μελωδία των εγκωμίων της Θεοτόκου. Στην Αγιάσο της Λέσβου ο Δεκαπενταύγουστος εορτάζεται με επίκεντρο το ναό της Παναγίας της Αγιάσου. Η ομώνυμη εικόνα είναι, κατά την παράδοση, έργο του ευαγγελιστή Λουκά, πλασμένη με κερί και μαστίχα.
Πολλοί από τους προσκυνητές, με αφετηρία την πόλη της Μυτιλήνης, περπατούν πολλά χιλιόμετρα για να φθάσουν στον αυλόγυρο της εκκλησίας, όπου και διανυκτερεύουν. Την ημέρα της γιορτής της Παναγίας, ύστερα απ’ τη καθιερωμένη λειτουργία, γίνεται η περιφορά της εικόνας γύρω από το ναό, ενώ οι εορταστικές εκδηλώσεις φθάνουν στο αποκορύφωμά τους με τις μουσικές και χορευτικές εκδηλώσεις στην πλατεία του χωριού. Στην Αγιάσο τον Δεκαπενταύγουστο συναντά κανείς όλα αυτά που συνθέτουν την εικόνα ενός τυπικού νησιώτικου πανηγυριού, πλανόδιους πωλητές, μουσικοχορευτικά συγκροτήματα και λαϊκές ορχήστρες. Επίκεντρο του εορτασμού αποτελεί η Μεγαλόχαρη της Τήνου.
Το προσκύνημα στην Παναγία της Τήνου είναι, ίσως, το μεγαλύτερο θρησκευτικό προσκύνημα του Ελληνισμού. Στο νησί που είναι απόλυτα ταυτισμένο με την Παναγιά του, συγκεντρώνονται κάθε χρόνο χιλιάδες πιστοί, όχι μόνο από την Ελλάδα, για να προσκυνήσουν την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, στην Εκκλησία της Μεγαλόχαρης και ν’ αποθέσουν τα τάματά τους. Η εικόνα των πιστών που ανεβαίνουν τα σκαλοπάτια, μέχρι την εικόνα, γονατιστοί είναι από τις πιο χαρακτηριστικές. Η περιφορά του επιταφίου της Παναγίας γίνεται με τους χιλιάδες πιστούς να ακολουθούν με αναμμένα κεριά.
Οι πανηγυρισμοί εδώ διαρκούν έως τις 23 Αυγούστου, στα εννιάμερα δηλαδή της Παναγίας, ενώ, παράλληλα με τις εκδηλώσεις για την Κοίμηση της Θεοτόκου, στο νησί γιορτάζεται και η επέτειος της βύθισης του αντιτορπιλικού Έλλη από τους Ιταλούς, που έγινε λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος με τους Ιταλούς, τον Δεκαπενταύγουστο του 1940, σε μια επιβεβαίωση και της κυριαρχικής θέσης της Θεοτόκου στην συνολική ζωή του Γένους, ακόμη και σε ζητήματα προάσπισης εθνικών συμφερόντων.
Το πανηγύρι της Κοίμησης της Θεοτόκου, στην Όλυμπο της Καρπάθου είναι από τα πιο κατανυκτικά, καθώς οι λειτουργίες είναι βαθιά συνδεδεμένες με το πένθος που χαρακτηρίζει αυτή την συγκυρία για τον Χριστιανισμό και το αποκορύφωμα του παραδοσιακού εορτασμού είναι ο χορός που γίνεται στη μικρή πλατεία, μπρος στην εκκλησιά της Παναγίας, με τους οργανοπαίκτες να παίζουν τον Κάτω Χορό, αργόσυρτο και τελετουργικό. Αρχικά, οι άντρες καθισμένοι στο τραπέζι και με ένα κομμάτι βασιλικό στο πέτο, τραγουδούν και πίνουν, με τη συνοδεία λαούτου και λίρας. Στη συνέχεια, και καθώς πέφτει το σκοτάδι, ξεκινά ο χορός, στον οποίο μπαίνουν, σιγά-σιγά, και οι γυναίκες ντυμένες με τις παραδοσιακές γιορτινές φορεσιές τους. Ο χορός αργός και πάντα με σταθερό βήμα και κατανυκτική διάθεση, κρατά για ώρες. Ανάλογης λαμπρότητας είναι ο εορτασμός και στην Παναγία των Μενετών Καρπάθου, με την τέλεση μάλιστα και ειδικού εκκλησιαστικού πλειστηριασμού (ινκάντο) για την ενίσχυση του εκκλησιαστικού ταμείου.
Ο εορτασμός της Παναγίας στο νησί της Νισύρου είναι από τους τελετουργικότερους των Δωδεκανήσων. Εδώ γιορτάζεται το Nιάμερο της Παναγίας, που ξεκινά στις 6 Aυγούστου, γιορτή της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος. Tο έθιμο είναι αφιερωμένο στην γυναίκα, καθώς οι μαυροντυμένες Eννιαμερίτισσες, γυναίκες ταγμένες στην Παναγία, αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη λατρευτική δράση. Eγκαθίστανται στο χώρο του μοναστηριού της Παναγίας της Σπηλιανής προσκυνούν και καθαρίζουν τον χώρο και τα ιερά σκεύη.
Στην πραγματικότητα, διεξάγονται δύο παράλληλες λατρευτικές τελετουργίες, η επίσημη εκκλησιαστική από τους ιερείς και η ανεπίσημη με ιέρειες τις Eννιαμερίτισσες, που ακολουθούν αυστηρή νηστεία, κάνουν τριακόσιες μετάνοιες κάθε εικοσιτετράωρο και ψάλλουν. Tην ημέρα του Δεκαπενταύγουστου, με τη λήξη της λειτουργίας, οι ιερείς λιτανεύουν την εικόνα της Παναγίας έως το χωριό για να ευλογήσει το πανηγύρι. Oι Eννιαμερίτισσες, από την άλλη πλευρά, κρατούν τους δίσκους με τα κόλλυβα και προπορεύονται, ανοίγοντας το δρόμο για την ιερή εικόνα. Το γλέντι ξεκινά τη στιγμή που η εικόνα φτάνει στο χωριό, με τον τοπικό χορό της «κούπας», τραγούδια και άφθονο κρασί, ενώ οι Εννιαμερίτισσες αποσύρονται.
Σημαντικές είναι επίσης οι εορτές του Γενεσίου της Παναγίας (8 Σεπτεμβρίου), με την ευλογία του σπόρου για την επακολουθούσα σπορά, των Εισοδίων της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου), της Παναγίας της Μισοσπορίτισσας, με τους γονιμικούς συμβολισμούς της που και πάλι σχετίζονται με τη σπορά, της Υπαπαντής, οπότε πανηγυρίζει η Καλαμάτα και τιμάται η μητέρα και η μητρότητα και του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (25 Μαρτίου), με τους εθνικούς συμβολισμούς που συνδέονται με την εθνικοαπελευθερωτική επανάσταση του 1821 και την παραδοσιακή κατανάλωση ψαριών.
Άξια λόγου είναι επίσης η συνδεόμενη με την Θεοτόκο θαυματουργική παράδοση του λαού μας, που για το λαϊκό αισθητήριο αποδεικνύει την υπερφυσική δύναμη της Παναγίας. Για παράδειγμα, στο Μοναστήρι της Παναγίας στους Λειψούς, στην εφέστια εικόνα του οποίου η Παναγία δεν κρατάει το Θείο Βρέφος αλλά τον Εσταυρωμένο Χριστό, τη γνωστή και ως «Παναγία του Χάρου», ο εορτασμός τελείται στις 23 Αυγούστου, δηλαδή στα εννιάμερα της Παναγίας. Σύμφωνα με το έθιμο, που τηρείται από το 1943, τοποθετούνται την άνοιξη κρινάκια γύρω από την εικόνα τα οποία στη συνέχεια ξεραίνονται και ανθίζουν ξανά, τον Αύγουστο.
Ακόμη, ανάλογος είναι ο εορτασμός στην αυλή της Iεράς Mονής της Παναγιάς της Φιδούς στην περιοχή Mαρκόπουλου της Kεφαλονιάς για να δουν τα «φιδάκια της Παναγίας». Kάθε 15 Aυγούστου τα μικρά φιδάκια εμφανίζονται στο καμπαναριό και η εκκλησιαστική επιτροπή τα μεταφέρει στο προαύλιο του ναού. Σύμφωνα με την παράδοση, τα φιδάκια φέρνουν καλή τύχη στο νησί και αν δεν εμφανιστούν, ο οιωνός είναι κακός, όπως έγινε, για παράδειγμα, την χρονιά των μεγάλων σεισμών, στα μέσα του 20ού αιώνα.
Πολλές είναι οι λατρευτικές και οι λαϊκές επωνυμίες της Παναγίας. Οι περισσότερες προέρχονται είτε από τον εικονογραφικό τύπο που ακολουθεί η συγκεκριμένη λατρευτική εικόνα της Θεοτόκου, είτε από τον τόπο στον οποίο βρίσκεται ο ναός και η μονή της, είτε από τη σχέση της με τον Χριστό που υποδηλώνει ο εικονογραφικός τύπος ή η εορτή στην οποία η εικόνα πανηγυρίζει, είτε από τον ιδιοκτήτη του ναού, είτε από τον τόπο προέλευσης κάθε εικόνας, είτε από τις ιδιότητες που της αποδίδονται σε κάθε περίπτωση.
Άλλες επωνυμίες πάλι προέρχονται από μαρτυρημένα θαύματα της Παναγίας, αλλά και από παραδόσεις που σχετίζονται με την τοπική λατρεία της. Επίσης ορισμένες προέρχονται από επώνυμα της Παναγίας σε αγιολογικά κείμενα αλλά και στην ορθόδοξη υμνολογία, την οποία ο ελληνικός λαός γνώριζε καλά από τη συμμετοχή του στη θεία λατρεία, όπου ψάλλονταν οι αντίστοιχοι ύμνοι. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι ο λαός μας, στο πλαίσιο της οικειότητας προς τα ιερά και λατρευόμενα πρόσωπα, την οποία συνηθίζει στο σύστημα της λαϊκής θρησκευτικότητας, χρησιμοποιεί τα επώνυμα αυτά συχνά και συστηματικά. Από ορισμένα μάλιστα, όπως από την επωνυμία «Παναγία Γαλατιανή», που εικονιζόταν ως Γαλακτοτροφούσα να θηλάζει τον Χριστό, σχηματίστηκαν στην λαϊκή παράδοση και ανύπαρκτοι άγιοι, όπως η αναφερόμενη αγία Γαλατιανή, στη Ρόδο, ή όπως η αγία Ελεούσα και η αγία λεχούσα, από την Παναγία την Ελεούσα, ναοί και εικόνες της οποίας υπάρχουν σε πολλές ελληνικές περιοχές.
Ας σημειωθεί ότι πολλές επωνυμίες, όπως για παράδειγμα η Παναγία η Προυσιώτισσα, προέρχονται από τον τόπο προέλευσης της εφέστιας εικόνας, η οποία, κατά την τοπική παράδοση, ήρθε θαυματουργικά από την Προύσα, στα χρόνια της εικονομαχίας, οπότε και φυγαδεύθηκε για να γλιτώσει από τους εικονοκλάστες.
Πηγή: Κιβωτός της Ορθοδοξίας
