Tου Μ. Γ. Βαρβούνη
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Καθώς περνούμε από την άνοιξη στο καλοκαίρι, και από την προσδοκία της καρποφορίας στην πραγματικότητα αλλά και την αγωνία της συγκομιδής, τα σχετικά με την Παναγία λαϊκά λατρευτικά έθιμα του ελληνικού λαού προσαρμόζονται αναλόγως, ενσωματώνοντας κάποτε αρχέγονες και αρχετυπικές τελετουργικές μορφές σχετιζόμενες με την αγροτική λαϊκή λατρεία.
Μέσα στον μεγάλο φόρτο των αγροτικών εργασιών οι παραδοσιακές ελληνικές αγροτοκτηνοτροφικές κοινότητες εόρταζαν στις 2 Ιουλίου την κατάθεση της τιμίας εσθήτος της Θεοτόκου στη μονή Βλαχερνών της Κωνσταντινούπολης. Την ημέρα αυτή δεν αλώνιζαν, τηρώντας αυστηρή εθιμική αργία, πιστεύοντας μάλιστα πως όσοι παραβούν την εθιμική αυτή απαγόρευση θα τιμωρηθούν, είτε με το βούλιαγμα και την καταβαράθρωση του αλωνιού και του εργαζομένου σε αυτό, είτε με φωτιά υπερφυσικής προέλευσης που θα πέσει από τον ουρανό και θα κάψει όλη τη σοδειά. Από τις εθιμικές αυτές αντιλήψεις προήλθαν άλλωστε και οι επωνυμίες της εορτής που κατά τόπους ονομαζόταν Παναγία «Καψοχεροβολού», «Καψαλωνού», «Καψοδεματούσα», αλλά και «Αγιαβλαχέρνα».
Η κυριότερη όμως εορτή της Θεοτόκου και η πλέον σημαντική ανάμεσα στις θεομητορικές εορτές του ετήσιου εορτολογικού κύκλου για τον ελληνικό λαό, όπως προαναφέρθηκε, είναι εκείνη της Κοίμησης της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου. Ο φιλόθρησκος λαός μας που τιμά λατρευτικά την Παναγία ως μητέρα, καταφυγή και σκέπη του γένους των ανθρώπων, συγκινείται βαθύτατα από τον θάνατό της, γι’ αυτό και απεικονίζει το γεγονός σε πλήθος τοιχογραφιών και φορητών εικόνων.
Εχοντας προετοιμαστεί με την δεκαπενθήμερη νηστεία και την καθημερινή συμμετοχή στις παρακλήσεις που ψάλλονται σε όλους τους ναούς, ο λαϊκός άνθρωπος φτάνει στην εορτή της Κοιμήσεως με αισθήματα χαρμολύπης που τον κάνουν να την παρομοιάζει με το Πάσχα, ονομάζοντάς την μάλιστα «Πάσχα του καλοκαιριού». Κατά τον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής, σε πολλούς ελληνικούς τόπους στολίζουν και επιτάφιο της Παναγίας, τον οποίο περιφέρουν όπως και τον επιτάφιο του Χριστού τη Μεγάλη Παρασκευή, στο τέλος του εσπερινού ή την επομένη, μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία της κυριώνυμης ημέρας. Εχουν συνταχθεί μάλιστα και τρεις στάσεις ειδικών ποιητικών αντιφώνων που ψάλλονται κατά τον «Επιτάφιο της Παναγίας», ως παραλλαγή του επιτάφιου θρήνου της Μεγάλης Παρασκευής.
Το έθιμο αυτό, το οποίο ξεκίνησε από τους Αγίους Τόπους και στα καθ’ ημάς από την ιερή νήσο Πάτμο, που με την περίπυστη μονή του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου αποτέλεσε για αιώνες τον πνευματικό φάρο του Αιγαίου, σήμερα τελείται σε πολλούς ελληνικούς, νησιωτικούς κυρίως, τόπους (Ικαρία, Σάμος, Κίμωλος, Σαντορίνη, Κύθηρα, Ιθάκη, Παξοί, Κέρκυρα κ.ά.), και συνεχώς επεκτείνεται και σε άλλες ελληνικές περιοχές. Η διαπιστωμένη αγάπη του λαϊκού ανθρώπου για τις τελετουργικές μορφές και η σεβαστική αφοσίωση του λαού μας στην Παναγία ευνοούν αυτή την εξάπλωση που κάθε χρόνο λαμβάνει και μεγαλύτερες διαστάσεις.
Κατά την λαϊκή παράδοση, λίγο πριν από τον θάνατό της η Παναγία ζήτησε από τον αρχάγγελο Μιχαήλ να της δείξει τις τιμωρίες των αμαρτωλών στον Κάτω Κόσμο. Οι εντυπώσεις της περιγράφονται στο λαϊκό έργο «Αποκάλυψις της Θεοτόκου», που γνώρισε μεγάλη διάδοση ως λαϊκό ψυχωφελές ανάγνωσμα, στον ελληνικό λαό.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου εορτάζεται σε όλους τους ελληνικούς τόπους, ξεχωρίζουν όμως τα αιγαιοπελαγίτικα προσκυνήματα της Παναγίας, ανάμεσα στα οποία διακεκριμένη θέση κατέχουν η θαυματουργή Παναγία της Τήνου, η Εκατονταπυλιανή της Πάρου, η Παναγία της Αγιάσου και η Παναγία της Πέτρας στην Λέσβο, η Παναγία του Κύκκου της Κύπρου και η Παναγία η Σπηλιανή στη Νίσυρο. Κοντά σ’ αυτά το παλλάδιο των Ποντίων, η Παναγία η Σουμελά στο Βέρμιο, η Εικοσιφοίνισσα του Παγγαίου, αλλά και οι Παναγίες στο Καταφύγι Κοζάνης, στη Σιάτιστα, στη Βλάστη και στη Σαμαρίνα, συμπληρώνουν τον αστερισμό της αυγουστιάτικης τιμής στη Μητέρα του Θεανθρώπου Χριστού και όλων των ανθρώπων, όπου γης.
Μόνο στον ελλαδικό χώρο, περίπου εκατόν είκοσι είναι τα μοναστήρια τα αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου, ενώ πολλές και ποιητικότατες είναι οι επωνυμίες που ο πιστός λαός μας αφιερώνει στην Παναγία. Σε πολλές ελληνικές περιοχές μαρτυρούνται τελετουργικές ζωοθυσίες (κουρμπάνια) για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, από τα σφάγια των οποίων συχνά παρασκευάζεται φαγητό που διανέμεται στους προσκυνητές και τους πανηγυριστές. Στους Λειψούς πάλι, η ζωντανή παρουσία της Παναγίας εκδηλώνεται με το άνθισμα μικρών άσπρων κρίνων, από ξερά κλωνάρια που είναι τοποθετημένα μέσα στην εικόνα της και τα οποία θαυματουργικά ανθίζουν μία φορά τον χρόνο, κατά την αυγουστιάτικη πανήγυρη. Οπως σημειώνει ο Γ. Α. Μέγας, την ημέρα αυτή συνήθιζαν να συνάπτουν συμφωνίες οι τσελιγκάδες με τους πιστικούς, ενώ εθιμικά καθιερωμένη ήταν η αργία και το «απολυσιό», η ελεύθερη δηλαδή είσοδος σε αμπέλια και κήπους.
Ας δούμε ορισμένα από τα έθιμα της εορτής αυτής από τον ελληνικό χώρο: στη Θάσο, στο χωριό Παναγία, μετά τη λιτάνευση της εικόνας, που συνοδεύεται από πολυμελή μπάντα, όλοι μαζεύονται στο προαύλιο της εκκλησίας και γλεντούν. Στη Σκιάθο τον Δεκαπενταύγουστο, χιλιάδες προσκυνητών συρρέουν από ολόκληρο το νησί αλλά και τα γειτονικά μέρη, όπου την παραμονή της γιορτής το βράδυ γίνεται η έξοδος του επιταφίου της Παναγίας μέσα σε μία ατμόσφαιρα μοναδικής κατάνυξης.
Στην Αγιάσο της Λέσβου ο Δεκαπενταύγουστος εορτάζεται με επίκεντρο τον ναό της Παναγίας της Αγιάσου. Η ομώνυμη εικόνα είναι κατά την παράδοση έργο του ευαγγελιστή Λουκά, πλασμένη με κερί και μαστίχα. Πολλοί από τους προσκυνητές, με αφετηρία την πόλη της Μυτιλήνης, περπατούν πολλά χιλιόμετρα για να φθάσουν στον αυλόγυρο της εκκλησίας όπου και διανυκτερεύουν. Την ημέρα της γιορτής της Παναγίας, ύστερα απ’ την καθιερωμένη λειτουργία, γίνεται η περιφορά της εικόνας γύρω από τον ναό.
Επίκεντρα του εορτασμού στον ελληνικό νησιωτικό χώρο αποτελούν η Μεγαλόχαρη της Τήνου και η Παναγία η Εκατονταπυλιανή της Πάρου. Το προσκύνημα στην Παναγία της Τήνου, είναι ίσως το μεγαλύτερο θρησκευτικό προσκύνημα του Ελληνισμού. Στο νησί που είναι απόλυτα ταυτισμένο με την Παναγιά του, συγκεντρώνονται κάθε χρόνο χιλιάδες πιστοί, όχι μόνο από την Ελλάδα, για να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας στην Εκκλησία της Μεγαλόχαρης και ν’ αποθέσουν τα τάματά τους. Η εικόνα των πιστών που ανεβαίνουν τα σκαλοπάτια μέχρι την εικόνα –γονατιστοί– είναι από τις πιο χαρακτηριστικές. Οι πανηγυρισμοί εδώ διαρκούν έως τις 23 Αυγούστου, στα εννιάμερα δηλαδή της Παναγίας, ενώ παράλληλα με τις εκδηλώσεις για την Κοίμηση της Θεοτόκου, στο νησί γιορτάζεται και η επέτειος της βύθισης του αντιτορπιλικού Ελλη από τους Ιταλούς, που έγινε λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος με τους Ιταλούς, τον Δεκαπενταύγουστο του 1940, σε μία επιβεβαίωση και της κυριαρχικής θέσης της Θεοτόκου στη συνολική ζωή του Γένους.
