Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Τον ελληνορθόδοξο Δεκαπενταύγουστο προσδιορίζουν όχι μόνο η νηστεία, οι παρακλήσεις στην Παναγία και ο επιτάφιος της Θεοτόκου, αλλά και τα πανηγύρια της εορτής, που κατακλύζουν κυριολεκτικά τόσο την ηπειρωτική, όσο και τη νησιωτική Ελλάδα. Γι’ αυτό και θα κάνουμε στη συνέχεια χαρακτηριστικές και ενδεικτικές αναφορές.
Το πανηγύρι της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Ολυμπο της Καρπάθου είναι από τα πιο κατανυκτικά. Αποκορύφωμα του παραδοσιακού εορτασμού είναι ο χορός που γίνεται στη μικρή πλατεία, μπρος στην εκκλησιά της Παναγίας, με τους οργανοπαίκτες να παίζουν τον Κάτω Χορό, αργόσυρτο και τελετουργικό. Αρχικά οι άντρες καθισμένοι στο τραπέζι και με ένα κομμάτι βασιλικό στο πέτο, τραγουδούν και πίνουν με τη συνοδεία λαούτου και λύρας. Στη συνέχεια και καθώς πέφτει το σκοτάδι ξεκινά ο χορός, στον οποίο μπαίνουν σιγά-σιγά και οι γυναίκες ντυμένες με τις παραδοσιακές γιορτινές φορεσιές τους.
Ο εορτασμός της Παναγίας στο νησί της Νισύρου είναι από τους τελετουργικότερους των Δωδεκανήσων. Εδώ γιορτάζεται το Nιάμερο της Παναγίας που ξεκινά στις 6 Aυγούστου, γιορτή της Mεταμορφώσεως του Σωτήρος. Tο έθιμο είναι αφιερωμένο στη γυναίκα, καθώς οι μαυροντυμένες Eννιαμερίτισσες, γυναίκες ταγμένες στην Παναγία, αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη λατρευτική δράση. Eγκαθίστανται στον χώρο του μοναστηριού της Παναγίας της Σπηλιανής, προσκυνούν και καθαρίζουν τον χώρο και τα ιερά σκεύη. Στην πραγματικότητα διεξάγονται δύο παράλληλες λατρευτικές τελετουργίες, η επίσημη εκκλησιαστική από τους ιερείς και η ανεπίσημη με ιέρειες τις Eννιαμερίτισσες, που ακολουθούν αυστηρή νηστεία, κάνουν τριακόσιες μετάνοιες κάθε εικοσιτετράωρο και ψάλλουν. Tην ημέρα του Δεκαπενταύγουστου, με τη λήξη της λειτουργίας, οι ιερείς λιτανεύουν την εικόνα της Παναγίας έως το χωριό για να ευλογήσει το πανηγύρι. Oι Eννιαμερίτισσες από την άλλη πλευρά, κρατούν τους δίσκους με τα κόλλυβα και προπορεύονται, ανοίγοντας τον δρόμο για την ιερή εικόνα. Το γλέντι ξεκινά τη στιγμή που η εικόνα φτάνει στο χωριό, με τον τοπικό χορό της «κούπας», τραγούδια και άφθονο κρασί, ενώ οι Εννιαμερίτισσες αποσύρονται.
Στο Μοναστήρι της Παναγίας στους Λειψούς, στην εφέστια εικόνα του οποίου η Παναγία δεν κρατάει το Θείο Βρέφος αλλά τον Εσταυρωμένο Χριστό, τη γνωστή και ως «Παναγία του Χάρου», ο εορτασμός τελείται στις 23 Αυγούστου, δηλαδή στα εννιάμερα της Παναγίας. Σύμφωνα με το έθιμο, που τηρείται από το 1943, τοποθετούνται την άνοιξη κρινάκια γύρω από την εικόνα τα οποία στη συνέχεια ξεραίνονται και ανθίζουν ξανά, τον Αύγουστο.
Ακόμη, ανάλογος είναι ο εορτασμός στην αυλή της ιεράς μονής της Παναγιάς της Φιδούς στην περιοχή Mαρκόπουλο της Kεφαλονιάς, όπου σπεύδουν οι πιστοί για να δουν τα «φιδάκια της Παναγίας». Kάθε 15 Aυγούστου τα μικρά φιδάκια εμφανίζονται στο καμπαναριό και η εκκλησιαστική επιτροπή τα μεταφέρει στο προαύλιο του ναού. Σύμφωνα με την παράδοση, τα φιδάκια φέρνουν καλή τύχη στο νησί και αν δεν εμφανιστούν, ο οιωνός είναι κακός, όπως έγινε για παράδειγμα, τη χρονιά των μεγάλων σεισμών, στα μέσα του 20ού αιώνα.
Ακολουθούν στις 23 Αυγούστου τα λεγόμενα από τον λαό «Εννιάμερα της Παναγίας». Πρόκειται για την απόδοση της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σχετικά με την οποία ο λαός, μεταφέροντας στα εκκλησιαστικά δεδομένα τις ανθρώπινες συνθήκες και περιστάσεις, πιστεύει ότι σχετίζεται με το μνημόσυνο των εννέα ημερών μετά την Κοίμηση της Παναγίας, ακριβώς όπως συμβαίνει με τα τρέχοντα νεκρικά έθιμα. Πολλοί ναοί και μονές αφιερωμένοι στην Κοίμηση της Θεοτόκου πανηγυρίζουν εκ μεταθέσεως την ημέρα αυτή, λόγω του συνωστισμού αρκετών πανηγύρεων στις 15 Αυγούστου. Τελούνται λοιπόν λιτανείες των εικόνων, ζωοθυσίες, αρτοκλασίες, υψώματα και πανηγύρεις, ενώ σε πολλές μονές που πανηγυρίζουν επαναλαμβάνεται ο στολισμός του επιταφίου της Παναγίας και στον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής ψάλλεται η σχετική ακολουθία των εγκωμίων της Θεοτόκου.
Ο «θεομητορικός μήνας» Αύγουστος τελειώνει με την εορτή κατάθεσης της Αγίας Ζώνης, στις 31 Αυγούστου, του μόνου υλικού καταλοίπου από τον επίγειο βίο της Παναγίας, που σήμερα φυλάσσεται στη μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Ορους.
Στον ναό της Αγίας Ζώνης, στην Κυψέλη της Αθήνας, αφήνουν κλωστές μπροστά στην εικόνα, και μετά τη λειτουργία τις παίρνουν και ζώνουν με αυτές τελετουργικά τα μικρά παιδιά ώστε να είναι γερά, αλλά και όσους πάσχουν από πόνους στη μέση ή από τα νεφρά τους, για να θεραπευθούν. Πολλά είναι τα πανηγύρια σε όλο τον ελληνικό χώρο και μεγάλη η ευλάβεια των πιστών, οσάκις το ιερό κειμήλιο βγαίνει από το Αγιο Ορος και προσφέρεται για προσκύνηση σε ελληνικούς και ξένους τόπους.
Από όσα ενδεικτικά αναφέρθηκαν παραπάνω, προκύπτει νομίζω αυτονόητο το συμπέρασμα ότι στην ελληνική λαϊκή λατρεία η Παναγία κατέχει την πρώτη θέση. Ο ελληνικός λαός την επικαλείται σε όλες τις δύσκολες στιγμές του, την τιμά και την εορτάζει με ιδιαίτερη ευλάβεια και λαμπρότητα, σε όλες τις θεομητορικές εορτές που έχουν ενταχθεί στον ετήσιο εορτολογικό κύκλο, έχοντας συσχετίσει με αυτές ακόμη και τα ορόσημα των επαγγελματικών του ενασχολήσεων και της καθημερινότητάς του.
Είναι απολύτως ενδεικτικό, το γεγονός ότι πολλές είναι στον ελληνικό λαό οι λατρευτικές και οι λαϊκές επωνυμίες της Παναγίας. Οι περισσότερες προέρχονται είτε από τον εικονογραφικό τύπο που ακολουθεί η συγκεκριμένη λατρευτική εικόνα της Θεοτόκου, είτε από τον τόπο στον οποίο βρίσκεται ο ναός και η μονή της, είτε από τη σχέση της με τον Χριστό που υποδηλώνει ο εικονογραφικός τύπος ή η εορτή στην οποία η εικόνα πανηγυρίζει, είτε από τον ιδιοκτήτη του ναού, είτε από τον τόπο προέλευσης κάθε εικόνας, είτε από τις ιδιότητες που της αποδίδονται σε κάθε περίπτωση. Αλλες επωνυμίες πάλι προέρχονται από μαρτυρημένα θαύματα της Παναγίας, αλλά και από παραδόσεις που σχετίζονται με την τοπική λατρεία της. Επίσης ορισμένες προέρχονται από επώνυμα της Παναγίας σε αγιολογικά κείμενα αλλά και στην ορθόδοξη υμνολογία, την οποία ο ελληνικός λαός γνώριζε καλά από τη συμμετοχή του στη θεία λατρεία, όπου ψάλλονταν οι αντίστοιχοι ύμνοι.
Αρχέτυπο της μητρότητας και η βεβαιότερη μεσιτεία προς τον Υιό της, συμπαραστάτης ανύστακτος των ανθρώπων και βοηθός ακάματος, η Θεοτόκος είναι καθημερινά και διαρκώς ζωντανή στην ελληνική λαϊκή θρησκευτικότητα. Κι αυτό βεβαίως αποτυπώνεται στα στοιχεία θρησκευτικής λαογραφίας – λίγα και ενδεικτικά από ένα πλήθος αναλόγων που θα μπορούσαν να αναφερθούν και τα οποία συγκεντρώθηκαν και μελετήθηκαν παραπάνω.
