Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Στις 20 Οκτωβρίου, η Εκκλησία τιμά τρεις αγίους: τον άγιο Γεράσιμο τον νέο της Κεφαλληνίας, τον άγιο Αρτέμιο και την αγία Ματρώνη την Χιοπολίτιδα. Και οι τρεις είναι γνωστοί στον λαό, που έχει ιδιαίτερα έθιμα και ξεχωριστές διηγήσεις για τον καθένα, γι’ αυτό και η αναφορά τους σήμερα, στα πλαίσια της αποτύπωσης των σταθμών του λαϊκού εορτολογίου κάθε μήνα.
Η λαϊκή λατρευτική τιμή προς τον νεοφανή άγιο Γεράσιμο έχει ως κέντρο το μοναστήρι που ο ίδιος ίδρυσε, τη μονή Ομαλών της Κεφαλληνίας, όπου διατηρείται το αδιάφθορο και χαριτόβρυτο λείψανό του, από το οποίο πολλά θαύματα επιτελούνται. Κατά την κύρια εορτή του (20 Οκτωβρίου, οπότε τιμάται η ανακομιδή του λειψάνου του) λιτανεύεται το λείψανό του από το ναό μέχρι τα χωράφια γύρω από τη μονή, ως τον πλάτανο, που κατά την παράδοση φύτεψε ο ίδιος και το πηγάδι, που κατά την παράδοση και πάλι ο ίδιος άνοιξε. Στη χάρη του προσφεύγουν κυρίως οι «δαιμονισμένοι», που μάλιστα ξαπλώνουν ώστε η περιφερόμενη τελετουργικά λάρνακα να περάσει από πάνω τους, με την ελπίδα ότι θα θεραπευθούν.
Πανηγύρι του αγίου τελείται και στις 15 Αυγούστου, επέτειο της κοιμήσεώς του. Στη μονή του συρρέει και πάλι πλήθος κόσμου, ορισμένοι μάλιστα κοιμούνται μετά τον πανηγυρικό εσπερινό της παραμονής στο ναό ή στις εγκαταστάσεις της μονής, σε ένα είδος συνέχισης της αρχαίας λατρευτικής πρακτικής της «εγκοίμησης». Στο σπήλαιο μάλιστα όπου ασκήτευε ο άγιος, τελείται ένα είδος τρυποπεράσματος από τους προσκυνητές, οι οποίοι δοκιμάζουν «για το καλό» ή «για την υγεία» να περάσουν μέσα από στενότατο κυκλικό σχηματισμό του βράχου, με την πίστη πως όσοι πράγματι πιστεύουν θα περάσουν, ενώ όσοι ολιγοψυχήσουν θα «πιαστούν» από τον βράχο.
Τον άγιο τιμούν παραδοσιακά οι όπου γης Κεφαλλονίτες, χτίζοντας ναούς, εγκαθιδρύοντας προσκυνητάρια του, τελώντας πανηγύρια τους και δίνοντας το όνομά του στα παιδιά τους. Ως φυλακτό, οι πολυάριθμοι προσκυνητές της μονής παίρνουν χώμα από τον τάφο του αγίου, φύλλα από τον πλάτανο που φύτεψε και ως ευλογία παίρνουν ψωμί κρίθινο ψημένο στους φούρνους της μονής, το λεγόμενο «δικονάρι». Εξάλλου, έντονη είναι η λαϊκή λατρευτική παράδοση του αγίου στην Κεφαλονιά, όπου οι προσκυνητές της μονής και του λειψάνου του ζητούν συχνά να «ανοίξουν τον άγιο», δηλαδή τη λάρνακα όπου φυλάσσεται το λείψανό του και να τελέσουν δέηση ή παράκληση, εφοδιάζονται με φυλακτά ή κομποσκοίνια «σταυρωμένα» πάνω στο λείψανο και προβαίνουν σε κάθε είδους τάματα και αφιερώματα, αλλά και σε συνεχή ονοματοδοσία των παιδιών τους με το όνομα του αγίου Γερασίμου.
Η μνήμη του αγίου Αρτεμίου εορτάζεται στις 20 Οκτωβρίου, μαζί με την αγία Ματρώνη και τον άγιο Γεράσιμο, όπως προαναφέρθηκε. Τιμάται από τον λαό ως ιαματικός άγιος για ανατομικές παθήσεις, αναπηρίες και για την κήλη, ίσως, όπως σημειώνει ο Δ. Σ. Λουκάτος, από παρετυμολογία του ονόματός του προς το επίθετο «άρτιος». Ως ιαματικός άγιος τιμάται κυρίως στην Κύπρο, στη Μικρά Ασία και στα νησιά του Αιγαίου. Στην Αθήνα υπάρχει συνοικία που φέρει το όνομά του, ενώ την ίδια μέρα τον εορτάζουν και οι Καθολικοί. Σχετικά πρόσφατα καθιερώθηκε και ως προστάτης άγιος της Ελληνικής Αστυνομίας που εορτάζει εκείνη την ημέρα.
Τοπική αγία της Χίου είναι η τρίτη τιμώμενη από την Εκκλησία στις 20 Οκτωβρίου, η οσία Ματρώνη, η λατρεία της οποίας έχει περάσει και σε γειτονικά νησιά, όπως για παράδειγμα στη Σάμο, λόγω της εγκαταστάσεως εκεί χιακών πληθυσμών. Εορτάζει στις 20 Οκτωβρίου, με πανήγυρη και παραδοσιακές ζωοθυσίες.
Η εικόνα της στη Σάμο, με την τοπική λατρευτική προσωνυμία «Αγιά Κιουρά»: (αγία κυρά), όπου υπάρχουν τρεις μεγάλες ενορίες τιμώμενες στο όνομά της, σκεπάζεται με πέπλο μαύρο, λόγω του ότι ήταν μοναχή και με αυτό λιτανεύεται και υψώνεται κατά την πανήγυρη, κατόπιν δε στα κομμάτια αυτού του πέπλου, που μένει όλο τον χρόνο στην εικόνα, αποδίδονται θαυμαστές ιαματικές και αποτρεπτικές του κακού ιδιότητες.
