Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Ο άγιος Νικόλαος, Επίσκοπος Μύρων της Λυκίας, προστάτης των θαλασσινών, εορτάζεται στις 6 Δεκεμβρίου με πάνδημες πανηγύρεις, ιδίως στα νησιά και στις παραθαλάσσιες πόλεις της πατρίδας μας, πολλών από τις οποίες είναι πολιούχος (Βόλος, Πειραιάς, Σάμος, Ερμούπολη Σύρου κ.λπ.). Παρά τις πληροφορίες του συναξαρίου του, σε πολλά μέρη ο λαός πιστεύει ότι ήταν θαλασσινός ή ψαράς και ότι έχει μεγάλη δύναμη τόσο για τα θαλασσινά, όσο και για τα στεριανά ταξίδια. Ως κύριος της βροχής, των ανέμων και της τρικυμίας σώζει από ανάλογους κινδύνους τους ναυτικούς που τον επικαλούνται και οι οποίοι έχουν την εικόνα του με ακοίμητο καντήλι μέσα στα πλοία τους. Σε περιπτώσεις μάλιστα μεγάλης θαλασσοταραχής συνήθιζαν να χύνουν το καντήλι που έκαιγε μπροστά στην εικόνα του αγίου στη θάλασσα, πιστεύοντας ότι έτσι θα γαληνέψει.
Στην Κίο φύλαγαν κομμάτι άρτου από την αρτοκλασία της πανήγυρης του αγίου στα εικονίσματα και σε περιπτώσεις ραγδαίων βροχών το έριχναν στο ύπαιθρο επικαλούμενοι τη χάρη του, με την πίστη ότι η καταιγίδα θα κοπάσει. Κρατούσαν επίσης οι ναυτικοί μέρος των πανηγυρικών κολλύβων του αγίου, και τα έριχναν στη θάλασσα σε περιπτώσεις τρικυμίας για να κοπάσει το κύμα και να μην πνιγούν. Στην Μάδυτο μάλιστα βύθιζαν μαζί στην ταραγμένη θάλασσα και το εικόνισμα του αγίου, πιστεύοντας ότι έτσι θαυματουργικά θα πάψει η καταιγίδα.
Στον Ναίμονα της θρακικής Μεσημβρίας δώριζαν στον εορτάζοντα ναό του αγίου ζώα και στο τέλος της πανήγυρης έφιπποι γυρνούσαν τρείς φορές γύρω από το ναό του, για να έχουν την προστασία και τη βοήθειά του. Στην Κεφαλονιά έτρωγαν πάντοτε ψάρι στη γιορτή του, ενώ αλλού παρασκεύαζαν και μοίραζαν στους προσκυνητές ειδικό τελετουργικό φαγητό από κοπανισμένο σιτάρι. Τα λείψανα του μυροβλήτη αγίου βρίσκονται σήμερα στο ναό του, στο Μπάρι της Ιταλίας, αρπαγμένα από τον τάφο του στα Μύρα της Λυκίας, στη διάρκεια των Σταυροφοριών.
Στη βασιλική του αγίου Νικολάου στα Μύρα τελείται κάθε χρόνο πανηγυρική θεία λειτουργία από τον Μητροπολίτη Μύρων του Οικουμενικού Θρόνου, που κρατά έτσι ζωντανή την ανάμνηση της επισκοπής και της λατρευτικής τιμής του αγίου. Στους Λατίνους ο άγιος είναι προστάτης των νέων και φέρνει τα χριστουγεννιάτικα δώρα στα παιδιά, αποτελώντας το πρότυπο και την αφετηρία για την πλήρως εμπορευματοποιημένη πια μορφή του Santa Claus < Santa Nicolaous, που στα καθ’ ημάς έχει πολιτογραφηθεί ως «άι Βασίλης», λόγω της δωδεκαημερίτικης και πρωτοχρονιάτικης λατρείας του αγίου Βασιλείου, του παραδοσιακού ορθόδοξου εορταστικού δωροθέτη.
Ο άγιος Σπυρίδων Επίσκοπος Τριμυθούντος, που εορτάζεται στις 12 Δεκεμβρίου, τιμάται ως προστάτης των υποδηματοποιών, αλλά και ως ιαματικός των παθήσεων των αυτιών, από παρετυμολογία του ονόματός του με το ρ. «σφυρίζω», καθώς παρόμοιοι ήχοι αποτελούν το κύριο σύμπτωμα των σχετικών παθήσεων. Στην Κίο μάλιστα, οι ασθενείς έταζαν να προσφέρουν στον άγιο γλυκό κατά τον εσπερινό της παραμονής της εορτής του, το οποίο έπειτα μοιραζόταν στα παιδιά. Εκεί μάλιστα μετά την προσφορά ασκείτο ένα ιδιότυπο είδος τρυποπεράσματος, καθώς ο ασθενής έβαζε το αυτί του στην τρύπα ενός μαρμάρου που υπήρχε κοντά στο ναό. Κατά την παράδοση, από την εορτή του αρχίζει να μεγαλώνει η μέρα «ένα σπυρί».
Κέντρο της λατρείας του η Κέρκυρα, όπου θησαυρίζεται το άφθαρτο λείψανό του. Πολλές είναι οι παραδόσεις για τον άγιο ως διώκτη της πανώλης, αλλά και για τις εξόδους του από τη λάρνακά του, για να θαυματουργήσει. Σε άλλες περιοχές τον θεωρούν ιαματικό για τα «σπυριά» των λοιμωδών ασθενειών, και μάλιστα της πανούκλας. Τις χρυσοκέντητες εμβάδες που βάζουν στο λείψανο κάθε χρόνο, τις κόβουν σε κομμάτια και τις μοιράζουν κατόπιν σε ναούς, για ευλογία. Με ειδικές λιτανείες οι Κερκυραίοι τιμούν τα θαύματα του αγίου.
Τέλος ο άγιος Μόδεστος, Πατριάρχης Ιεροσολύμων, εορτάζει στις 16 Δεκεμβρίου, από δε τους Λατίνους στις 12 Ιανουαρίου. Λόγω κάποιου επεισοδίου του συναξαρίου του, θεωρείται προστάτης των ζώων και των κτηνοτρόφων, αν και ήταν Πατριάρχης Ιεροσολύμων. Στο ευχολόγιο υπάρχει μάλιστα και ειδική ευχή «εις κτήνη», που κατά την παράδοση θεωρείται έργο του αγίου. Η ημέρα της εορτής αποτελούσε παραδοσιακή αργία, με προσφορές άρτων και κολλύβων στο ναό από τους γεωργούς οι οποίοι με τον αγιασμό της εορτής ράντιζαν τα σπαρμένα χωράφια τους. Κόλλυβα του αγίου έριχναν στα χωράφια για να εξασφαλίσουν τη γονιμότητα της γης, ενώ κόλλυβα και άρτο έδιναν και στα ζώα τους να φάνε, για να έχουν την προστασία του αγίου.
Τιμάται ιδιαιτέρως στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία· στην Καλαμπάκα μάλιστα μάζευαν οι κτηνοτρόφοι τα ζώα τους έξω από το ναό, για να τα ραντίσει ο ιερέας με τον αγιασμό της ημέρας. Στη Λέσβο, όπως και σε άλλες περιοχές, πίστευαν ότι ο άγιος ήταν ο ίδιος γεωργός και κτηνοτρόφος και οι γεωργοί τιμούσαν τη μνήμη του παρασκευάζοντας και μοιράζοντας λουκουμάδες στους συγχωριανούς τους. Στη Νάξο τον τιμούν ως τον πρώτο εξημερωτή των βοδιών. Στην Κρήτη πάλι φροντίζουν να μην κουράσουν τα ζώα τους την ημέρα της εορτής του αγίου, πιστεύοντας ότι σε διαφορετική περίπτωση ο άγιος θυμώνει και τιμωρεί τους άκαρδους ανθρώπους.
Οι λατρευτικές αυτές αντιλήψεις και πρακτικές συνδέονται βέβαια με τις νοοτροπίες εποχών κατά τις οποίες δεν υπήρχαν τα μηχανικά μέσα παραγωγής και τα ζώα αποτελούσαν βασικούς βοηθούς του ανθρώπου στον καθημερινό αγώνα των γεωργικών εργασιών.
