Ατενίζοντας τα ψηφιδωτά και τις νωπογραφίες των μνημειωδών ναών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, παράλληλα με την αισθητική απόλαυση δεν πρέπει να μας διαφεύγει και ο διδακτικός-διαχρονικός τους χαρακτήρας. Διότι οι εικόνες αυτές μας παρουσιάζουν ζωντανές τις “λεκτικές εικόνες” του Αγίου Ευαγγελίου, όπως και πολλές από τις “εικόνες” της Παλαιάς Διαθήκης.
Ο Παντοκράτορας ευλογεί με το δεξί και κρατάει με το αριστερό το Ευαγγέλιό Του, ως να υπενθυμίζει στον πιστό ότι εκεί εμπεριέχεται ο λόγος του Θεού-Πατέρα για τον οποίο ενανθρώπησε ο Χριστός, προκειμένου να κάνει γνωστές τις σωτήριες εντολές του Πατέρα Του στους ανθρώπους. Στο τέταρτο Ευαγγέλιο του Αγίου Ιωάννη επαναλαμβάνεται συχνά από τον Χριστό ότι η διδασκαλία Του στηρίζεται στις εντολές του Πατέρα Του, τις οποίες ακολούθησε πιστά, ως Άνθρωπος, και ο Ίδιος. Τον συναντήσαμε ήδη στον Εξωνάρθηκα του Καθολικού της Μονής της Χώρας, αλλά ας μνημονεύσουμε την τεράστια φορητή εικόνα στο Σινά, όπου ο Παντοκράτορας κρατάει ένα ογκώδες ολόχρυσο Ευαγγέλιο, ατενίζοντας τον πιστό με τρυφερότητα από το δεξί Του μάτι και με αυστηρότητα από το αριστερό Του μάτι.
Αλλά ας επιστρέψουμε στον Εξωνάρθηκα του Καθολικού της Μονής της Χώρας για να ολοκληρώσουμε την περιγραφή ορισμένων από τα ψηφιδωτά.
– Στο αριστερό άκρο του νάρθηκα εικονίζεται ημικυκλικά, αριστερά ο Ιωσήφ που κοιμάται, ενώ ένας μικρός άγγελος, πετώντας ανάλαφρα, τον πληροφορεί για την από το Άγιο Πνεύμα εγκυμοσύνη της Παναγίας. Δεξιά η Παναγία πάνω σε γαϊδουράκι, έχοντας πίσω της τον Ιωσήφ και μπροστά της τον γυιό του, πηγαίνει στη Βηθλεέμ για την καταγραφή. Είναι αξιοπρόσεκτες οι δια των ψηφίδων λεπτομέρειες, όπως το κεφάλι της Παναγίας που στρέφει το πρόσωπό της προς τον Ιωσήφ, όπως και οι πτυχές των ενδυμάτων των εικονιζομένων.
– Κοντά στην παραπάνω εικόνα υπάρχει μεγάλη ορθογώνια παράσταση με την Καταγραφή των πληθυσμών, όπου εικονίζεται ο Νομάρχης της Συρίας Κρίνιους να κάθεται στον θρόνο του έχοντας δεξιά του ένα φρουρό και μπροστά του ένα γραμματέα, που καταγράφει τα ονόματα σε μεγάλο ειλητάριο· κοντά του στέκεται Ρωμαίος στρατιώτης και λίγο πιο πέρα ολόσωμη η Παναγία με σηκωμένο το κεφάλι, τυλιγμένη στον ολόσωμο, πλούσιο βαθύ κυανού χρώματος χιτώνα της. Εντυπωσιάζουν τα έντονα χρώματα των ψηφίδων και η προσπάθεια προοπτικής στην εικόνα με έπιπλο αριστερά και κτίσματα δεξιά στο βάθος της εικόνας.
– Στο μέσον του αριστερού τοίχου του Εξωνάρθηκα εντυπωσιάζει η ημικυκλική παράσταση της Γεννήσεως του Χριστού. Στο κέντρο η Παναγία ξαπλωμένη μετά τη Γέννηση. Αριστερά της το θείο Βρέφος, ενώ μία δέσμη φωτός από τον ουρανό φωτίζει τον μικρό Χριστό, που Τον ζεσταίνουν δύο ζώα με τα χνώτα τους. Πάνω από το κεφάλι της Παναγίας άγγελοι με πλούσια πτυχωτά ενδύματα, ενώ δεξιά ένας άλλος άγγελος πληροφορεί τους ποιμένες για τη θεία Γέννηση. Κάτω αριστερά δύο γυναίκες ετοιμάζουν το μπάνιο του θείου Βρέφους, ενώ δεξιά κάθεται σκεπτικός ο Ιωσήφ. Σ᾽ αυτήν την εικόνα διαγράφονται βράχια, ζώα κοντά στους ποιμένες, που εντυπωσιάζουν φανερώνοντας την προσεγμένη φροντίδα του ζωγράφου να ενώσει την ουράνια με την επίγεια ζωή.
– Στον Εξωνάρθηκα συναντούμε επίσης τη σφαγή των αθώων παιδιών από τους στρατιώτες, τον θρήνο των μητέρων τους, την επιστροφή της Αγίας Οικογένειας στη Ναζαρέτ, τα νεανικά χρόνια του Ιησού, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο με τον Χριστό, τον διάβολο που δοκιμάζει τον Χριστό, το θαύμα στο γάμο της Κανά. Άλλα ψηφιδωτά είναι εφθαρμένα, αλλά αυτό δεν εμποδίζει τον εκστατικό επισκέπτη να θαυμάσει τις λεπτομέρειες, στην εικονογραφική παράσταση των λόγων των Ευαγγελίων, πραγματικό κατόρθωμα για τις ψηφιδωτές παραστάσεις.
Τα ψηφιδωτά του Εσωνάρθηκα
Στον Εσωνάρθηκα, βλέπουμε πολλές σκηνές από τον βίο της Παναγίας και βγάζουμε ορισμένα συμπεράσματα για τον τρόπο που παρουσιάζεται το “ύφος” των προσώπων που συμπληρώνει τα λεγόμενα από τους Ιερείς στις εκκλησίες, αλλά και για την απόδοση λεπτομερειών, όπως οι προσπάθειες προοπτικής στις εικόνες (κτίσματα, δένδρα κ.ά.), πράγμα δύσκολο στα ψηφιδωτά. Επίσης σε ορισμένες παραστάσεις διαγράφονται στα πρόσωπα ανθρώπινες συναισθηματικές αντιδράσεις, ιδίως σε σκηνές από την παιδική ηλικία της Παναγίας.
Τα ψηφιδωτά, όπως και οι νωπογραφές, στο Καθολικό της Μονής της Χώρας συνδυάζουν το Υψηλό με τη Χάρη. Μία Χάρη που σπινθηροβολεί παλμούς έκστασης. Γενικότερα η επίδραση του Ελληνικού πνεύματος στην Παλαιολόγεια Αναγέννηση τόνισε την πνευματικότητα, τη γαλήνη, την απλότητα και την ευμετρία, στοιχεία που επικράτησαν σε κάθε περίοδο της Ελληνικής Τέχνης. Στα ζωγραφικά έργα της εποχής αυτής (Μονή της Χώρας, Μυστράς, Θεσσαλονίκη) υπάρχει βαθύτερα και ένα στοιχείο μυστικού ιδεαλισμού.
Στο Βόρειο τμήμα του Εσωνάρθηκα σώζονται δέκα τρία ψηφιδωτά, τα οποία αναφέρονται σε επεισόδια από τη ζωή της Παναγίας:
– Στο κέντρο μεγάλου τρούλλου εικονίζεται μετωπικά η Παναγία με τον Χριστό μέσα σε ένα δίσκο (μενταγιόν). Από τον δίσκο αυτόν ξεκινούν ακτινωτά 16 χωρίσματα που διευρύνονται προς τα κάτω. Στα χωρίσματα αυτά απεικονίζονται κυκλικά οι πρόγονοι της Παναγίας: βασιλείς και προφήτες χωρισμένοι σε δύο σειρές. Στην επάνω σειρά οι βασιλείς: από τον Δαβίδ, τον Σολομώντα, τον Ροβοάμ κ.λπ. έως τον Σαλαθιήλ. Στην κάτω σειρά ένδεκα προφήτες: από τον Ανανία έως τον Μελχισεδέκ. Γράφονται τα ονόματα όλων. Όλες οι μορφές έχουν σοβαρό ιερατικό ύφος και φορούν ενδύματα με ζωηρά χρώματα και πλούσιες πτυχώσεις. Ο μικρός Χριστός φοράει χρυσό ιμάτιο και κρατάει ειλητάριο. Η Παναγία φοράει βαθυγάλαζο μαφόριο διακοσμημένο με τρεις χρυσούς σταυρούς και χρυσές παρυφές.
Από τη ζωή της Παναγίας θα αναφέρουμε ορισμένες σπάνιες σκηνές από την παιδική της ηλικία.
– Σε σφαιρικό τρίγωνο του τρούλλου με την Παναγία (βόρειο τμήμα του Εσωνάρθηκα) παριστάνεται ο ιερέας Ζαχαρίας σε θρόνο με 4 κίονες να αρνείται τα δώρα του Ιωακείμ (πατρός της Παναγίας), που ήθελε να προσφέρει στο ναό για να αποκτήσει παιδί. Η σκηνή είναι πολύ ζωντανή. Ο Ζαχαρίας αρνείται με ανοιχτές παλάμες των δύο χεριών και αυστηρό ύφος. Στο βάθος δεξιά και αριστερά κτίσματα και δένδρα δίνουν προοπτική στην εικόνα.
– Κοντά στην παραπάνω παράσταση απεικονίζεται ο Αρχάγγελος Γαβριήλ να δίνει είδηση στην Άννα ότι θα γεννήσει παιδί. Εντυπωσιάζει η αέρινη παρουσία του Γαβριήλ που πετάει (κατόρθωμα για μωσαϊκή εικόνα). Στο κέντρο η Άννα με πλούσιο σε πτυχές μανδύα προτάσσει τα δύο της χέρια ευχαριστώντας τον Αρχάγγελο. Επίσης εντυπωσιάζει η έκφραση των δύο προσώπων. Δεξιά μία μεγάλη πηγή και δένδρα. Αριστερά επάνω κτίσματα συμπλεκόμενα αποτελούν προφανώς μέρος ενός μεγάρου.
– Κοντά στο παραπάνω ψηφιδωτό υπάρχει άλλη σκηνή, όπου ο Ιωακείμ και η Άννα αγκαλιάζονται τρυφερά, όταν η Άννα αναγγέλει στον σύζυγό της ότι θα γεννήσει παιδί.
– Στον ανατολικό τοίχο του Εσωνάρθηκα, προς το κέντρο, εικονίζεται η γέννηση της Παναγίας, της Μαρίας: Η Άννα που έχει γεννήσει, ξαπλωμένη στο κρεβάτι έχοντας γύρω τις θεραπαινίδες που την φροντίζουν. Δεξιά κάτω άλλες ετοιμάζουν τη Μαρία για λούσιμο για να την βάλουν στην κούνια αριστερά, ενώ ο Ιωακείμ παρακολουθεί τη σκηνή διακριτικά μέσα από μία πόρτα δεξιά.
– Δεξιότερα στον ίδιο τοίχο η μικρή Μαρία στο κέντρο κάνει τα πρώτα της βήματα με απλωμένα μπροστά τα χεράκια της, ενώ μια θεραπαινίδα αριστερά την υποστηρίζει. Δεξιά η Αγία Άννα με απλωμένα χέρια ετοιμάζεται να υποδεχθεί την κορούλα της. Φωτοστέφανα υπάρχουν τόσο στο κεφάλι της μικρής Μαρίας, όσο και στο κεφάλι της μητέρας της. Η όλη εικόνα πλαισιώνεται με κτίσμα και δένδρα, ενώ και τα τρία πρόσωπα αποπνέουν τρυφερότητα και αγάπη.
– Πολύ κοντά στο Α. μέρος του θόλου υπάρχει μία άλλη συναφής εικόνα, όπου ο Ιωακείμ αριστερά και η Αγία Άννα δεξιά έχουν στη μέση τη μικρή Μαρία και την αγκαλιάζουν με αγάπη. Πάνω από τα κεφάλια τους υπάρχει η επιγραφή: «Η ΚΟΛΑΚΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ». Το σύνολο των τριών προσώπων (των δύο γονιών με το παιδί στη μέση) σχηματίζει ένα αριστουργηματικό έλλειψοειδές σχήμα, που στη μέση έχει τα τρία κεφάλια τους ενωμένα σε μία ολοφάνερη τρυφερή οικογενειακή στιγμή.
– Αντίστοιχα στο Δ. μέρος του θόλου, σε άλλο ψηφιδωτό, υπάρχει η επιγραφή: «Η ΕΥΛΟΓΗΣΙΣ ΤΩΝ ΙΕΡΕΩΝ». Τρεις ιερείς στο κέντρο κάθονται γύρω από ένα τραπέζι και με το δεξί χέρι υψωμένο ετοιμάζονται να δεχθούν τη μικρή Μαρία, την οποία κρατεί στα χέρια του ο Ιωακείμ, αριστερά της εικόνας, για να την παραδώσει στο Ναό. Ο Ιωακείμ και η μικρή Μαρία έχουν φωτοστέφανο. Μοναδικός εδώ είναι ο τρόπος που αποδίδεται η “μαζεμένη” στάση του σώματος της Παναγίας, που το τυλίγει το γαλάζιο μαφόριο, καθώς και το φοβισμένο παιδικό πρόσωπό της.
Ολοκληρώνοντας τα ψηφιδωτά του Βορείου τμήματος του Εσωνάρθηκα που απεικονίζουν την Παναγία, συνεχίζουμε επιγραματικά:
1) Κάτω: τα Εισόδια της Παναγίας από τους δύο γονείς της. Επάνω: η Παναγία καθισμένη κάτω από κιβώριο σε θρόνο δέχεται τροφή από ένα άγγελο. Κοπέλες της συνοδείας της Παναγίας, αρχόντισσες με πλούσιες φορεσιές, θυμίζουν σκηνή παλατιού προχωρώντας κατά ζεύγη. Λέγεται ότι η Παναγία τρεφόταν στόν Ναό με ουράνια τροφή, από αγγέλους.
2) Η Μαρία κάθεται σε χώρο σχήματος κιβωρίου έχοντας μπροστά της δώδεκα ράβδους που έφεραν οι υποψήφιοι κηδεμόνες της. Η ράβδος που θα ανθούσε θα υποδείκνυε τον μελλοντικό κηδεμόνα της. Ο ιερέας Ζαχαρίας προσεύχεται.
3) Αριστερά η Μαρία και ο Ζαχαρίας, ο οποίος δίνει τη ράβδο που βλάστησε στον κάτοχό της Ιωσήφ. Δεξιά ο Ιωσήφ σπεύδει να λάβει τη ράβδο και την Μαρία. Την σκηνή παρακολουθούν οι άλλοι υποψήφιοι πίσω από τον Ιωσήφ.
4) Ο Ευαγγελισμός της Μαρίας. Η Παρθένος αντλεί νερό από ένα πηγάδι, ενώ ένας άγγελος έρχεται κοντά της πετώντας και της δίνει την είδηση ότι θα γεννήσει παιδί. Η έκπληξη της Παρθένου διαγράφεται στην κίνηση του αριστερού της χεριού και στο πρόσωπό της.
Υπάρχουν και άλλες 2-3 σκηνές από το βίο της Θεοτόκου.
Όπως γνωρίζουμε, τα επεισόδια από την παιδική ηλικία της Παναγίας είναι γνωστά από το απόκρυφο Πρωτο-Ευαγγέλιο του Ιακώβου.
Μεταξύ του Β. και Ν. τμήματος του Εσωνάρθηκα είναι η πύλη δια της οποίας εισερχόμαστε στον κυρίως Ναό. Πάνω από την πύλη αυτή βρίσκεται το ψηφιδωτό, στο οποίο ο δημιουργός των ψηφιδωτών του Εξωτερικού και του Εσωτερικού νάρθηκα Θεόδωρος Μετοχίτης, ο «Λογοθέτης του Γενικού» επί Ανδρονίκου Β´ Παλαιολόγου, ντυμένος με την επίσημη στολή του προσφέρει γονατιστός με ταπείνωση το ομοίωμα του Καθολικού της Μονής της Χώρας στον ένθρονο Χριστό στο κέντρο της εικόνας. Η παράσταση ακολουθεί την παράδοση των αυτοκρατορικών αφιερώσεων στην Αγία Σοφία, όπου ο Λέων ΣΤ´ προσκυνάει τον Χριστό και ο Ιουστινιανός, σε άλλο ψηφιδωτό, προσφέρει το ομοίωμα της Αγίας Σοφίας στην ένθρονη Παναγία.
Θα συνεχίσουμε με τα ψηφιδωτά του Νοτίου τμήματος του Εσωνάρθηκα και τις νωπογραφίες του Παρεκκλησίου στη Νότια πλευρά του Ναού.
(Συνεχίζεται)
