Από πλευράς τεχνοτροπίας η μνημειώδης ζωγραφική της Μονής της Χώρας σχετίζεται με τη ζωγραφική στους ναούς του Μυστρά, του οποίου το νέο Δεσποτάτο ιδρύθηκε το 1264. Στη Μητρόπολη του Μυστρά, αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο, ορισμένες τοιχογραφίες δείχνουν τις στενές σχέσεις του Δεσποτάτου με την ΚΠολη κατά τον 14ο αι. Το ίδιο συμβαίνει και με ψηφιδωτά των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης συγκρινόμενα με αντίστοιχα ψηφιδωτά από τη Μονή της Χώρας. Τον 14ο αι. ζωγράφοι της ΚΠόλεως θαυματουργούσαν και σε άλλα μεγάλα κέντρα της Αυτοκρατορίας.
Στη Μονή της Χώρας τα ψηφιδωτά του Εξωνάρθηκα και του Εσωνάρθηκα εκφράζουν το αισθητικό ιδεώδες του ουμανιστή Θεόδωρου Μετοχίτη, ενώ η ανάγκη της λεπτομερούς αφηγήσεως, με χάρη και ποικιλία λεπτομερειών, πηγάζει από τα κλασικίζοντα στοιχεία των χειρογράφων στη Βιβλιοθήκη του Μαικήνα.
Ωστόσο, παράλληλα με τον κλασικίζοντα χαρακτήρα, υπάρχουν και πρόσωπα Υψηλά, στα οποία επαναλαμβάνεται ο “αυστηρός”, παλαιός βυζαντινισμός, κυρίως σε απεικονίσεις του Εξωνάρθηκα.
– Επιστρέφοντας στην περιγραφή ορισμένων ψηφιδωτών απεικονίσεων στη νότια πτέρυγα του Εσωνάρθηκα θα αρχίσουμε από την μνημειώδη “Δέηση” στον ανατολικό τοίχο αυτής της πτέρυγας. Πρόκειται για μία μεγάλη παράσταση Παλαιολόγειας τεχνοτροπίας με κτήτορα τη Μαρία Παλαιολογίνα, αδελφή του Ανδρονίκου Β´ Παλαιολόγου, η οποία ως μοναχή ονομάστηκε Μελανία (ή Μελανή). Πιθανότατα κάτω από τη “Δέηση” βρισκόταν ο τάφος της Μελανίας. Αριστερά εικονίζεται η Παναγία όρθια γυρισμένη κατά τα τρία τέταρτα προς τον Χριστό, που εικονίζεται στο κέντρο. Η Θεοτόκος με ανοιγμένα τα χέρια μπροστά προσεύχεται για την ανάπαυση των νεκρών. Πίσω από την Παναγία εικονίζεται προσευχόμενος και γονατιστός ο Ισαάκιος Κομνηνός, από τον οποίο σώζεται μόνο το κεφάλι του και ο δεξιός ώμος του.
Κεντρική μορφή ο Χριστός όρθιος, μετωπικός, σε μεγαλύτερη κλίμακα από την Παναγία. Η επιγραφή «Χαλκίτης» παραπέμπει στη λατρευτική εικόνα του Χριστού τον 6ο αι., που είχε τοποθετηθεί στη Χαλκή Πύλη των ανακτόρων της Βασιλεύουσας. Φοράει πορφυρό χιτώνα και γαλάζιο ιμάτιο. Η Παναγία φοράει γαλάζιο μαφόριο με χρυσή ταινία στην παρυφή και χρυσούς σταυρούς πάνω από το μέτωπο και τους ώμους. (Λέγεται ότι οι Σταυροί αυτοί συμβολίζουν την Αγία Τριάδα).
– Στο θόλο της Ν. πτέρυγας, αντίστοιχα με το θόλο της Β. όπου στο κέντρο είναι η Παναγία, μέσα σε ένα δίσκο ο Ιησούς Χριστός ευλογεί με το δεξί χέρι, κρατώντας στο αριστερό το Ευαγγέλιο. Στα ακτινωτά χωρίσματα του θόλου είναι οι παραστάσεις των προγόνων του Ιησού. Στην άνω σειρά 24 ολόσωμες ανδρικές μορφές από τον Αδάμ έως τον Ιακώβ. Τα ονόματα όλων είναι γραμμένα πάνω από τα κεφάλια τους. Στην κάτω σειρά είναι οι παραστάσεις των 12 γυιών του Ιακώβ, των 2 γυιών του Ιούδα και του γιού του Φαρές. Όλα τα πρόσωπα φορούν πλούσιους σε πτυχώσεις χιτώνες.
– Στο νοτιοδυτικό σφαιρικό τρίγωνο του θόλου απεικονίζεται ο Χριστός, μαζί με τον Απόστολο Πέτρο, να θεραπεύει τον τυφλό και κωφάλαλο νέο. Στο βορειοδυτικό τρίγωνο του θόλου ο Χριστός, μαζί με τον Απόστολο Πέτρο, θεραπεύει δύο τυφλούς που κάθονται κάτω από ένα δένδρο.
– Δυτικά του θόλου υπάρχει μία μεγάλη παράσταση, όπου αριστερά ο Χριστός, με απλωμένο το δεξί χέρι και κλίση του σώματος εμπρός, γιατρεύει μία ομάδα αρρώστων που αποτελείται από άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Πίσω από τον Σωτήρα τρεις Απόστολοι τυλιγμένοι στους χιτώνες τους παρακολουθούν τη σκηνή, ενώ δεξιά πίσω από τους αρρώστους υπάρχουν μικρά κτίσματα. Εντυπωσιάζει η ζωηρή κινητικότητα των αρρώστων, όπου διαγράφεται εντυπωσιακά η αγωνία τους, η οποία είναι φανερή και στα πρόσωπά τους. Είναι απίστευτη πραγματικά στη Μονή της Χώρας η ικανότητα των ζωγράφων να δίδουν στα ψηφιδωτά ζωντάνια και στις πιο μικρές λεπτομέρειες.
– Στη νότια πτέρυγα του Εσωνάρθηκα υπάρχουν και άλλα θαύματα του Σωτήρα: Η θεραπεία του νέου που το χέρι του είχε ξεραθεί, η ίαση του λεπρού ασθενή, στου οποίου το πρόσωπο και το σώμα υπάρχουν κηλίδες, η θεραπεία της αιμορροούσας, που άγγιξε την άκρη του χιτώνα Του, η θεραπεία της πεθεράς του Πέτρου.
Τα ψηφιδωτά του κυρίως Ναού
Σώζονται μόνο τρία:
1) Η Κοίμηση της Θεοτόκου: Πάνω από την κεντρική πύλη εισόδου στον Ναό από τον Εσωνάρθηκα. Η θέση αυτή καθιερώθηκε, ως η πλέον κατάλληλη για την απεικόνιση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, και σε πολλούς άλλους Ναούς.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου είναι η τελευταία σκηνή του κύκλου του Δωδεκαόρτου. Στο κέντρο της πολυπρόσωπης σύνθεσης ο Χριστός όρθιος, μέσα σε ελλειψοειδή γαλάζια δόξα, κρατάει την ψυχή της Παναγίας ως σπαργανωμένο βρέφος. Μπροστά του η νεκρή Παναγία ξαπλωμένη σε κλίνη. Ο Χριστός φοράει ολόχρυσα ενδύματα και χρυσό φωτοστέφανο. Η Παναγία με βαθυγάλαζο μαφόριο κείται σε κλίνη με κόκκινο στρώμα και “ριχτάρι” μωβ χρώματος διακοσμημένο. Τον Χριστό πλαισιώνουν τέσσερις Άγγελοι. Οι Απόστολοι και τρεις ιεράρχες μοιράζονται σε δύο ομάδες αριστερά και δεξιά από την κλίνη, όπου προηγούνται ο Πέτρος με θυμιατό και ο Παύλος δεόμενος. Από την πύλη κτηρίου δεξιά προβάλλουν γυναίκες που θρηνούν, ενώ δύο μικροί άγγελοι δεξιά επάνω κατεβαίνουν για να παραλάβουν την ψυχή της Θεοτόκου. Τα σκεφτικά και όχι θλιμμένα πρόσωπα εναρμονίζονται με τα κλασικά πρότυπα που αναβιώνουν την εποχή αυτή. Οι λεπτομέρειες με τις μικρές ψηφίδες, καθώς και η αρμονία των χαμηλών τόνων στα χρώματα των υφασμάτων φανερώνουν την υψηλή καλλιτεχνική παιδεία των ζωγράφων της εποχής εκείνης.
2) Στον Β. πεσσό της αψίδας του Ιερού Βήματος, μέσα σε ένα μαρμάρινο πλαίσιο, εικονίζεται όρθιος ο Ιησούς Χριστός κρατώντας ένα ανοιχτό Ευαγγέλιο. Το ψηφιδωτό αυτό έχει πολλές φθορές.
3) Απέναντι στον Ν. πεσσό της αψίδας εικονίζεται η Παναγία όρθια κρατώντας στην αγκαλιά της τον Χριστό. Εντύπωση προκαλεί το ντυμένο στα χρυσά βρέφος, το οποίο, κοιτώντας τη μητέρα του, που το κοιτάζει τρυφερά, σηκώνει το δεξί χεράκι του και με τα μικρά δαχτυλάκια του ευλογεί επάνω στο στήθος της Μητέρας Του.
Πριν προχωρήσουμε στις υπέροχες νωπογραφίες του Παρεκκλησίου στη Νότια πλευρά του Καθολικού της Μονής της Χώρας, όπως και στον προορισμό αυτού του Παρεκκλησίου, βεβαιώνουμε τους ευγενείς αναγνώστες μας ότι γνωρίζουμε πως η περιγραφή εικονογραφικού υλικού χωρίς φωτογραφίες ή διαφάνειες είναι σχεδόν αδύνατον να προσελκύσει πνευματικά τον αναγνώστη, στο βαθμό που θα το επετύγχανε η άμεση επαφή με την εικόνα. Ωστόσο στην περίπτωση δεκάδων αριστουργηματικών ψηφιδωτών εκτιμούμε ότι είναι αναγκαία η περιγραφή, έστω μερικών από αυτά, δεδομένου ότι η “φιλική” προς εμάς ηγεσία της Τουρκίας μας έκανε πάλι «την τιμή», όπως και στην Αγία Σοφία, να λατρεύει τον προστάτη θεό των Τούρκων, κρύβοντας με παραπετάσματα την ιστορική και λειτουργική αλήθεια ενός αναντικατάστατου, αξιοσέβαστου Μνημείου.
Οι νωπογραφίες του Παρεκκλησίου
Η νωπογραφία ποτίζει το νωπό κονίαμα με χρώματα που γίνονται ανεξίτηλα όταν στεγνώσουν. Είναι οικονομικότερη και πιο εφήμερη σε σύγκριση με το ψηφιδωτό. Αποκλείει τις λεπτολόγες χρωματικές διαβαθμίσεις της ελαιογραφίας, επειδή ο ζωγράφος πρέπει να εργασθεί γρήγορα πάνω σε μεγάλες επιφάνειες προτού στεγνώσει το κονίαμα. Γι᾽ αυτό οι μορφές παρουσιάζονται δισδιάστατες. Όμως και αυτές, όπως και το φόντο, μπορούν να πάρουν πολλούς χρωματικούς τόνους, οι οποίοι χαρίζουν στην εικόνα μία καθαρά ζωγραφική ατμόσφαιρα. Η νωπογραφία δεν έχει τη λαμπρότητα του μωσαϊκού, φέρνει όμως και αυτή τον θεατή σε έκσταση με ένα θαμπό και πυκνό φως, που μέσα από τα χρώματα των άϋλων εικόνων της, «διαχέει ένα σιωπηλό μυστήριο».
Ο χώρος του μονόκλιτου Παρεκκλησίου στη Νότια πλευρά του Καθολικού της Μονής της Χώρας, που φιλοξενεί 4 τάφους, χαρακτηρίζεται ως νεκρικός. Τα θέματα των νωπογραφιών στον χώρο αυτό ανήκουν και αυτά στο βίο του Χριστού και της Παναγίας, έχοντας σωτηριολογικό χαρακτήρα, εφ᾽ όσον το Παρεκκλήσιο είναι ένας μικρός νεκρικός ναός, ο οποίος αναδεικνύει τις συμβολικές παραστάσεις της Θεοτόκου στην Παλαιά Διαθήκη, ως συμμετόχου στη σωτηρία των ψυχών, όπως και την Ανάσταση του Σωτήρος (Εις Άδου κάθοδον), αλλά και τη Δευτέρα Παρουσία.
– Στο ημιθόλιο της αψίδας του Ιερού παρουσιάζεται επάνω η Ανάσταση του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, η οποία στα Βυζαντινά χρόνια απεικονίζεται ως η Κάθοδος στον Άδη του Χριστού, προτού αναστηθεί επί της Γης, προκειμένου να αναστήσει τους ήδη κεκοιμημένους. Εμείς γιορτάζουμε το γεγονός αυτό ως την “πρώτη Ανάσταση” το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Η παράσταση αυτή του Παρεκκλησίου θεωρείται από πλευράς ζωντάνιας, χρωμάτων, κινήσεων και εκφράσεων η καλύτερη από όσες γνωρίζουμε. Έχει συμπεριληφθεί στις εικόνες τις οποίες έχουμε την ευλογία να τις έχουμε σπίτι μας χάρη στην εβδομαδιαία προσφορά της «Κιβωτού της Ορθοδοξίας». Παριστάνει τον Χριστό στη μέση με λευκά ενδύματα και χρυσό φωτοστέφανο μέσα σε μία ελλειψοειδή ασπρογάλανη “δόξα”, να τραβάει, με ανοιχτά τα πόδια Του, από το δεξί χέρι τον Αδάμ και από το αριστερό την Εύα ζωντανούς, έξω από τα φέρετρά τους, πατώντας τα κλειδιά και τη σπασμένη πύλη του Άδη. Από πλευράς ζωγραφικής η σκηνή είναι άρτια.
Στα δεξιά του Χριστού διακρίνεται ο Άβελ και οι “Δίκαιοι” άνθρωποι και αριστερά βασιλείς, προφήτες και πιστοί.
«Ότε κατήλθες προς τον θάνατον
η ζωή η αθάνατος, τότε τον Άδη ενέκρωσας
τη αστραπή της θεότητος,
……………………………………
Ζωοδότα Χριστέ, ο Θεός ημών, δόξα Σοι».
– Στο τόξο της αψίδας, κάτω από την Ανάσταση, εικονίζονται 6 άγιοι. Μεταξύ αυτών ο Άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Άγ. Βασίλειος και ο Άγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος.
– Μέσα στο θόλο που είναι μπροστά στο τόξο της αψίδας εικονίζεται η Τελευταία Κρίση (Δευτέρα Παρουσία), ως Δέηση. Ο Χριστός στο κέντρο κάθεται σε θρόνο. Δεξιά Του η Παναγία με χαμηλωμένο το κεφάλι και τα χέρια μπροστά σε στάση Δεήσεως, αριστερά Του ο Ιωάννης ο Πρόδρομος στην ίδια με την Παναγία στάση· ζητούν την άφεση αμαρτιών όλου του κόσμου.
– Πάνω από την παράσταση της Τελευταίας Κρίσης/Δέησης, στο κέντρο του θόλου εικονίζεται ένας άγγελος να πετάει με μία λευκή σφαίρα σε σχήμα κοχλία, πάνω στην οποία διακρίνονται ο ήλιος, η σελήνη και τα άστρα. Πάνω από τη μεγάλη σφαίρα-κοχλία η επιγραφή: «Η ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑ». Στη Βυζαντινή τέχνη για πρώτη φορά βλέπουμε εδώ αυτήν την παράσταση. Η Δευτέρα Παρουσία απλώνεται σε όλη την οροφή του Παρεκκλησίου.
Πρέπει και πάλι να σημειώσουμε ότι το πέταγμα των Αγγέλων με τα ανεμίζοντα πτυχωτά, πλούσια ενδύματα, τόσο στα ψηφιδωτά, όσο και στις νωπογραφίες, είναι συγκλονιστικό! Πρόκειται για πολύ μεγάλους ζωγράφους.
– Στο Βορειοδυτικό μέρος του θόλου ένας άγγελος χαϊδεύει το κεφάλι ενός παιδιού, που συμβολίζει την καλή ψυχή.
– Υπάρχουν σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη, όπως οι Άγγελοι που φυσούν σάλπιγγες καλώντας τους νεκρούς να βγουν από τα μνημεία τους, άνθρωποι που βασανίζονται στην κόλαση, άνθρωποι στον Παράδεισο μαζί με τον Άγιο Πέτρο και τον “ευγνώμονα ληστή” που κρατάει ένα σταυρό, αλλά και την Παναγία με Αγγέλους γύρω της.
(Συνεχίζεται)
