Η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη και το Μέγα Εικονογραφικό Πρόγραμμα στο Καθολικό της – Ε΄

Στο Καθολικό της Μονής τ.Χ. οι κόγχες στους τοίχους του Εσωνάρθηκα, του Εξωνάρθηκα και του Παρεκκλησίου χρησιμοποιήθηκαν ως τάφοι. Ο τάφος του Θεόδωρου Μετοχίτη είναι στον Β. τοίχο του Παρεκκλησίου. Αγνοούμε πού ανήκουν άλλοι δύο τάφοι του Παρεκκλησίου, ενώ ένας τάφος στον Ν. τοίχο ανήκει στον Άγιο Μιχαήλ Τορνίκιο και στη γυναίκα του Ευγενία.

Στον Δυτικό τοίχο του Εξωνάρθηκα είναι ο τάφος της Ειρήνης Παλαιολόγου.

Ζητούμε συγγνώμη εάν κουράσαμε τους αναγνώστες μας με τις γραπτές περιγραφές ψηφιδωτών και νωπογραφιών στο Καθολικό της Μονής της Χώρας.

Το τολμήσαμε, διότι πρόκειται για το σημαντικότερο μνημείο της εποχής των Παλαιολόγων λόγω του μοναδικού Εικονογραφικού του Προγράμματος, ενός από τα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά δημιουργήματα της Βυζαντινής Τέχνης. Μας ρωτούν εάν υπάρχουν και άλλοι Ναοί στην ΚΠολη του 14^ου αι. με μωσαϊκά και τοιχογραφίες του επιπέδου της Μονής της Χώρας. Δεν υπάρχει άλλος Ναός με τόσο μεγάλο πρόγραμμα εικονογράφησης, με τέτοια ποικιλία θεμάτων και μάλιστα υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου.

Ωστόσο θα αναφερθούμε στη Μονή Παμμακαρίστου, γνωστής και ως Μονής Θεοτόκου, η οποία, μαζί με τη Μονή της Χώρας, αποκαλύπτει και αυτή με τα ψηφιδωτά της την αισθητική παιδεία της εποχής των Παλαιολόγων. Ο μικρός σταυροειδής ναός με τον κομψό τρούλλο και το ψηλό τύμπανο είναι το ταφικό Παρεκκλήσιο της Μονής της Παμμακαρίστου. Η Μονή κτίστηκε γύρω στο 1310. Σήμερα ο κύριος Ναός της Μονής λειτουργεί ως τέμενος, ενώ το Παρεκκλήσιο με εξαιρετικά ψηφιδωτά έχει μετατραπεί σε Μουσείο.

Από το 1456 έως το 1587 η Παμμακάριστος ήταν η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το 1591 ο Σουλτάνος Μουράτ Γ´ μετέτρεψε την Παμμακάριστο σε μουσουλμανικό τέμενος με το όνομα “Φετιγιέ Τζαμί” (τέμενος της κατάκτησης). Όταν το Πατριαρχείο, μετά από περιπλανήσεις, τελικά εγκαταστάθηκε το 1601 στον Άγιο Γεώργιο στο Φανάρι έφερε μαζί του λείψανα αγίων, ιερά σκεύη και τον Πατριαρχικό θρόνο από την Παμμακάριστο. Κυρίως όμως την ψηφιδωτή εικόνα της Παμμακαρίστου (“Οδηγήτριας”) του 11^ου αι. Η Παναγία κρατάει τον Υιό της με το αριστερό χέρι. Ο μικρός Ιησούς ευλογεί τη Μητέρα Του με το δεξί Του χέρι.

Το 1798 ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε´ μετέτρεψε το νότιο κλίτος του Πατριαρχικού Ναού του Αγίου Γεωργίου σε Παρεκκλήσιο προς τιμήν της Ιεράς Εικόνας της Θεοτόκου της Παμμακαρίστου, η οποία βρίσκεται ακόμα εκεί. Τα ψηφιδωτά που σώζονται στον Ναό της Παμμακαρίστου είναι της ίδια τεχνοτροπίας με τα ψηφιδωτά του Καθολικού της Μονής της Χώρας:

– Στην αψίδα του Ιερού εικονίζεται στο κέντρο ένθρονος ο Χριστός με την επιγραφή: «Υπεράγαθος», πλαισιωμένος από την Παναγία και τον Πρόδρομο, σε στάση Δεήσεως.

– Στο κέντρο του τρούλλου η καθιερωμένη μετωπική μορφή του Χριστού. Κρατεί κλειστό Ευαγγέλιο και ευλογεί. Θυμίζει τον Παντοκράτορα στο Δαφνί.

– Η Βάπτιση είναι η μόνη σκηνή που διατηρείται στο Ναό. Οι Ελληνιστικές καταβολές επισημαίνονται στις προσωποποιήσεις του Ιορδάνη και της θάλασσας που προβάλλουν μέσα στα νερά.

Αναφερόμενοι στην αυθεντική πίστη και ορθόδοξη συνείδηση, που αποπνέουν τα ζωγραφικά επιτεύγματα των Βυζαντινών τον 14^ο αι., θεωρούμε απαραίτητο να θίξουμε την “ησυχαστική έριδα” κατά τον αιώνα αυτόν. Μία σοβαρή αίρεση που, μετά την Φραγκοκρατία (1204-1261), όταν ήδη είχε διασαλευθεί η ορθόδοξη συνείδηση σε ικανό αριθμό χριστιανών, δημιούργησε σύγχυση αναφορικά με τις Άκτιστες και Κτιστές ενέργειες της Αγίας Τριάδας, δηλαδή του τρισυπόστατου Ενός Θεού.

Άγιοι Πατέρες, όπως ο Μ. Βασίλειος, ο Άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Άγ. Μάξιμος ο Ομολογητής κ.ά., έχουν γράψει για την αλήθεια των Ακτίστων ενεργειών της Αγίας Τριάδας επί των πιστών, οι οποίοι ακολουθούν το παράδειγμα του ενανθρωπήσαντος Χριστού, ως προς την τήρηση των εντολών του Θεού και Πατέρα Του, και που μετέχουν στα Μυστήρια της Εκκλησίας. Αυτοί οι πιστοί μπορούν να μετέχουν από αυτήν τη ζωή στη χάρη της αφθαρσίας και τη θέωση, στην οποία φθάνουν οι Άγιοι της Εκκλησίας μας (απαλλαγή από τα πάθη, παραδοχή από το Άγιο Πνεύμα, θέωση).

Ωστόσο, στα 1340 ο Έλληνας μοναχός στη Ν. Ιταλία Βαρλαάμ Καλαβρός (1290-1348), κάτοχος εις βάθος της Ελληνικής γλώσσας και Φιλοσοφίας, άρχισε, ως θεολόγος, να γελοιοποιεί τους ησυχαστές μοναχούς του Αγίου Ορους για τη μηχανική μέθοδο (σταμάτημα αναπνοής), που κατ᾽ αυτούς οδηγούσε στον οραματισμό του θείου φωτός. Για τον Βαρλαάμ και το πλήθος των οπαδών του όλες οι ενέργειες του Θεού είναι Κτιστές, δηλαδή φθαρτές, αφού η Κτίση βρίσκεται στη φθορά. Επίσης, για τον Βαρλαάμ ο μόνος τρόπος για να ενωθεί κανείς με τον Θεό είναι η θύραθεν παιδεία, αφού αυτή και μόνον αποτελεί την κάθαρση της ψυχής!

Αυτήν την επικίνδυνη αίρεση αντιμετώπισε με σκληρούς πνευματικούς αγώνες ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1360), Αγιορείτης Μοναχός, βαθύς κάτοχος του Πατερικού Ορθοδόξου δόγματος και της θύραθεν παιδείας, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Όπως οι αρχαίοι Πατέρες, έτσι και ο Παλαμάς χρησιμοποιούσε, όταν του χρειαζόταν, τον λογικό οπλισμό της Ελληνικής Φιλοσοφίας. Στον Βαρλαάμ, που υποστήριζε ότι δεν υπάρχει ενατένιση που να υπερβαίνει τις διανοητικές ικανότητες, ο Παλαμάς απαντούσε: «Η δική μας Πίστη στην Ενανθρώπηση, Ανάσταση και Ανάληψη του Κυρίου μας είναι ένα όραμα καρδιάς που υπερβαίνει όλες τις διανοητικές ικανότητες. Ο ησυχασμός βυθίζει τον μοναχό σε μια ενορατική θεώρηση, ώστε να γνωρίσει τον Θεό ακόμα και στις Άκτιστες ενέργειές του». Για το «θείον και άκτιστον φως», που έβλεπαν οι μοναχοί, απόδειξη αποτελεί η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο όρος Θαβώρ, όταν οι Απόστολοι είδαν το θείο φως, όμοιο με αυτό που βλέπουν οι τέλειοι ησυχαστές.

Όλα αυτά και άλλες Ομολογίες πίστεως υποστήριξε ο Παλαμάς στις ευλογημένες τοπικές Συνόδους στην ΚΠολη, τον 14^ο αι. Στη Σύνοδο του 1351 ο Γρηγόριος Παλαμάς ανέπτυξε, για το θέμα του Ησυχασμού, μία μακρά “Ομολογία της Ορθοδόξου Πίστεως”, μετά από την οποία η Σύνοδος αναθεμάτισε τους Δυτικούς αιρεσιάρχες. Χωρίς τον Παλαμά και τις τοπικές αυτές Συνόδους δεν θα ήταν επακριβώς γνωστή μεταγενέστερα η Σωτηρία, την οποία επαγγέλλεται η Ορθοδοξία.

Τον 14^ο αι ο Θ. Μετοχίτης με το μεγαλειώδες εικονογραφικό πρόγραμμα στη Μονή της Χώρας και ο ησυχαστής Γρ. Παλαμάς, ως νικητής εναντίον των εχθρών του Ησυχασμού, έπαιξαν σοβαρό ρόλο στην αναγκαία ανανέωση της Ορθοδόξου πίστεως, προ του κινδύνου της Αλώσεως της Πόλης από τους Οθωμανούς Τούρκους και της επιθυμίας του Πάπα να ενωθεί η Δυτική με την Ανατολική Εκκλησία, με στόχο να πρωτοστατήσει το δικό του πρωτείο.

Οι υπόδουλοι Έλληνες μετά το 1453 έσωσαν το Γένος τους με την ελευθερία θρησκείας και γλώσσας. Σήμερα όμως η ηγεσία της Τουρκίας άλωσε και το πνευματικό μέγεθος των Ελλήνων, με τη μετατροπή σε τζαμί της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας. Ας ευχηθούμε οι δύο αυτοί κορυφαίοι Ορθόδοξοι Ναοί να επανέλθουν από τους γείτονες Τούρκους στον αρχικό τους προορισμό. ΓΕΝΟΙΤΟ!

ΠΗΓΕΣ

1. Φουρλεμάδη Δημητρίου, Πρωτοπρεσβυτέρου, «Μνημειώδεις Ναοί και Μονές της Βασιλεύουσας», εκδ. «Κιβωτός της Ορθοδοξίας», 2018.
2. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ Θ´, Εκδοτική Αθηνών.
3. Οικονομίδου Ειρήνης, Ομολογία της Χριστιανικής Πίστεως προς το Ισλάμ, εκδ. Ν. Παναγόπουλος, Αθήνα 2002.
4. Ali Kılıç Kaya, Αρχαιολόγου, Αγία Σοφία και Μονή της Χώρας, Silk Road Publications, Istanbul, Türkiye, 2010.
5. Χατζηδάκη Νανώ, Καθηγήτριας Παν. Ιωαννίνων, «Βυζαντινά ψηφιδωτά», Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, 1994.