Σήμερα κατά κανόνα οι διαβατήριες και γονιμικές τελετές για τις οποίες έγινε λόγος στο προηγούμενο άρθρο μας, δεν τελούνται, παρά μόνο στα φολκλοριστικά πλαίσια για τα οποία έγινε λόγος παραπάνω. Όμως αποτελούν μαρτυρίες τόσο για το παρελθόν, όσο και για το μέλλον, υπό την έννοια κυρίως του συγκρίσιμου υλικού, προς το οποίο κάνοντας αναγωγές μπορούμε να διατυπώσουμε συμπεράσματα για τον τρόπο που λειτουργεί στην εποχή μας η γυναίκα σε ανάλογες εθιμικές περιπτώσεις. Διαπιστώνουμε εδώ το πέρασμα από την τελετουργία στην φολκλοριστική αναπαραγωγή της, από την τέλεση στην επιτέλεση και από την κοσμογονική στην ψυχαγωγική και συμβολική λειτουργικότητα. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι γυναίκες έχουν μάλλον ενισχυμένο ρόλο σε σχέση με το παρελθόν, πάντοτε αναλογικά με το πέρασμα από την ιερότητα στην κοινωνικότητα, το οποίο χαρακτηρίζει τις εκκοσμικευμένες αυτές επιτελέσεις των αρχέγονων διαβατήριων τελετουργιών.
Αν τώρα από τον κύκλο του χρόνου περάσουμε στον άλλο μεγάλο κύκλο της Θρησκευτικής Λαογραφίας, τον κύκλο της ζωής, θα δούμε ανάλογες εξελίξεις. Όχι μόνο στα έθιμα της γέννησης η γυναίκα πρωταγωνιστεί, ιδίως στις σύγχρονες εκκοσμικευμένες και αποϊεροποιημένες μορφές τους, που προσδιορίζονται από την κυριαρχία της επιστήμης, η οποία κάλυψε πολλές από τις ανθρώπινες ανασφάλειες και αγωνίες που οδηγούσαν τις γυναίκες σε κοινωνικούς και προσωπικούς εθιμικούς καταναγκασμούς, αλλά και στα έθιμα του γάμου η γυναίκα τείνει να κυριαρχήσει. Η παλαιότερη δευτερεύουσα θέση της έχει πλέον προωθηθεί, καθώς στον σύγχρονο λαϊκό γάμο η γυναίκα είναι που έχει την κύρια θέση, τόσο στις οργανωτικές μέριμνες, όσο και στην οργάνωση του χώρου και του χρόνου.
Μάλιστα, η τεχνολογική και επιστημονική εξέλιξη τείνει να απαλείψει και παλαιές νοοτροπίες, οι οποίες συχνά ενοχοποιούσαν τη γυναίκα για ζητήματα βιολογικά, και φυσικά συνοδευόταν από αντίστοιχες τελετουργικές πρακτικές. Αναφέρομαι στα σχετικά με την ατεκνία, την οποία παραδοσιακά οι λαϊκές αντιλήψεις απέδιδαν στη γυναίκα, αναγκάζοντας την να τελεί συγκεκριμένα έθιμα ή να συμμετέχει σε σχετικές τελετουργίες, που προσπαθούσαν με συνειρμικό και συμβολικό τρόπο να την απαλλάξουν από μία κοινωνικά μειωτική κατάσταση, για την οποία στην πραγματικότητα κατά κανόνα δεν ευθυνόταν.
Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση των τελετουργιών του θανάτου: η γυναίκα είναι εκείνη που κατά κανόνα φροντίζει για τις επικήδειες και τις επιμνημόσυνες τελετές. Αυτή, σε συνεργασία κάποτε με τα Γραφεία Τελετών, είναι που καθορίζει τις λεπτομέρειες και επιβλέπει την τέλεση των σχετικών εθίμων και τελετουργιών, και αυτή αναλαμβάνει, σχεδόν αποκλειστικά, και τις επιμνημόσυνες τελετουργίες, ακόμη και στο σύγχρονο αστικό πολιτισμικό περιβάλλον.
Μάλιστα στην πρόσφατη περίπτωση της πανδημίας της Covid-19 και των υγειονομικών περιορισμών που αυτή επέφερε, έχουν καταγραφεί περιπτώσεις διαμαρτυριών γυναικών οι οποίες δεν μπόρεσαν να προσφέρουν στους οικείους ή τους συγγενείς τους τις τελευταίες πραγματικές ή συμβολικές φροντίδες, τις οποίες απαιτεί και επιβάλει η σύγχρονή μας εθιμοταξία, με τις μακραίωνες ρίζες και συνέχειές της, στην διαχρονική της πορεία. Κι αυτό αποτελεί μία ακόμη ένδειξη, έστω και εκ του αντιθέτου, για τους σύγχρονους εθιμικούς ρόλους που αναλαμβάνει η γυναίκα, διαφοροποιημένους βεβαίως από το παραδοσιακό παρελθόν και προσαρμοσμένους στη σύγχρονή μας λαϊκή πολιτιστική πραγματικότητα.
Εθιμικά καθορισμένα ήταν τα όρια της γυναικείας ύπαρξης και δράσης στην παραδοσιακή κοινωνία, όπως αυτά αποτυπώνονται και σε διάφορα είδη του έντεχνου λαϊκού λόγου. Σε αυτά βλέπουμε τη γυναίκα ενίοτε να βρίσκεται σε αντίθεση προς την κοινωνία η οποία κατά κανόνα την καταπίεζε, ακόμη και στην περίπτωση της ονοματοθεσία των νέων μελών της οικογένειας, η οποία στην ουσία της ήταν μια οριακή και διαβατήρια τελετουργική πρακτική.
Στις μέρες μας έχουν βεβαίως αλλάξει τα πρότυπα και στα στερεότυπα της γυναικείας ομορφιάς, όπως αυτά αποτυπώνονται λ.χ. στα δημοτικά τραγούδια, καθώς οι σχετικές αντιλήψεις έχουν υποχωρήσει έναντι ξένων πολιτισμικών προτύπων για το θέμα, και της κυριαρχικής επίδρασης του συρμού, της μόδας, όπως αυτός αποτυπώνεται και διαχέεται από τα ποικίλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το ίδιο ισχύει και με τα παραδοσιακά στερεότυπα για το ισχυρό, τόσο από άποψη σωματικής όσο και κοινωνικής ισχύος, φύλο και τις προσήκουσες στον καθένα ενέργειες και πρωτοβουλίες, καθώς ήδη στον παραδοσιακό πολιτισμό αυτού του είδους οι έμφυλες προσεγγίσεις και ερμηνείες ενίοτε διαφαίνονται, αποτυπώνοντας υπαρκτές κοινωνικές καταστάσεις και συνθήκες.
Το ζήτημα αυτό είναι βεβαίως σύνθετο, γι’ αυτό θα συνεχίσουμε την πραγμάτευσή του και στο επόμενο άρθρο.
