Του Χρήστου Γ. Κτενά
Στον απόηχο της τρομοκρατικής επίθεσης στο Παρίσι, είναι προφανές ότι το ενδιαφέρον του κοινού (της Δύσης σίγουρα) για το τι πιστεύουν και τι ελπίζουν οι μουσουλμάνοι σε όλο τον κόσμο γιγαντώνεται. Βαδίζουμε προς μια «σύγκρουση πολιτισμών», σύμφωνα με τη θεωρία που είχε διατυπώσει ο Σάμιουελ Χάντιγκτον το 1992, προβλέποντας ότι στη μεταψυχροπολεμική εποχή η παγκόσμια ένταση θα συνεχιστεί, αλλά αυτή τη φορά δεν θα είναι μεταξύ πολιτικών συστημάτων, αλλά πολιτισμών; Κανείς δεν μπορεί να δώσει μια σαφή απάντηση. Ένα κυρίαρχο θέμα, όμως, είναι αυτό που εμφανίζεται σε πολλές μουσουλμανικές χώρες, το αίτημα περί εφαρμογής της σαρία, του ισλαμικού νόμου δηλαδή, όπως αυτός περιγράφεται στο Κοράνιο και στα χαντίθ (τη γραπτή ισλαμική παράδοση).
Η σαρία, ωστόσο, δεν είναι απλώς ένα νομικό σύστημα, ούτε βέβαια οι πιστοί του Ισλάμ την αντιμετωπίζουν έτσι. Και τούτο διότι θεωρούν ότι η προέλευσή της είναι θεϊκή και αφορά σχεδόν το σύνολο της ανθρώπινης συμπεριφοράς (από την οικονομική δραστηριότητα μέχρι τη σεξουαλική πρακτική). Είναι στην ουσία ένας κώδικας ζωής που «επιστρέφει» τη μουσουλμανική κοινότητα σε βίο που προσεγγίζει την εποχή των πρώτων αιώνων μετά τον Μωάμεθ.
Η σαρία, φυσικά, έχει επηρεάσει και τη σύγχρονη νομοθεσία πολλών μουσουλμανικών κρατών (με κλασικά παραδείγματα εκείνα της Σαουδικής Αραβίας, του Ιράν, των Εμιράτων κ.ά.), κάτι που βέβαια δεν είναι παράξενο, καθώς σε όλο τον κόσμο το σύστημα δικαίου έχει σαφείς επιρροές από τη θρησκευτική παράδοση.
Γιατί, όμως, η εφαρμογή της σαρία και η σχετική γνώμη των μουσουλμάνων είναι σημαντική για τους Δυτικούς; Η απάντηση είναι απλή, καθώς η πλήρης εφαρμογή του ισλαμικού νόμου αποτελεί πάγιο αίτημα των ισλαμιστών και ειδικά των πιο ακραίων και τρομοκρατικών στοιχείων τους, όπως το ISIS και η «Αλ Κάιντα». Είναι, λοιπόν, πολύ ενδιαφέρον να δούμε τι πιστεύουν οι ίδιοι οι μουσουλμάνοι για το ζήτημα. Μερικές απαντήσεις μάς δίνει μια ιδιαίτερα εκτεταμένη έρευνα του αμερικανικού ινστιτούτου Pew, που έγινε στον μουσουλμανικό κόσμο στο διάστημα 2008-2012, σε 39 χώρες σε Ασία, Αφρική και Ευρώπη, καλύπτοντας και κάθε χώρα που έχει πάνω από 10 εκατομμύρια μουσουλμάνους (με τις εξαιρέσεις της Κίνας, της Ινδίας, της Σαουδικής Αραβίας και της Συρίας, όπου για λόγους ασφάλειας ή πολιτικών ευαισθησιών δεν έγινε δυνατή η διεξαγωγή της έρευνας γνώμης).
Τα βασικά ευρήματα της έρευνας
Η μελέτη του Pew διαπιστώνει αρχικά ότι σημαντικό ποσοστό μουσουλμάνων σε πολλές χώρες ζητά την εφαρμογή της σαρία ως επίσημου νόμου, όμως την ίδια στιγμή πιστεύει ότι η εφαρμογή της πρέπει να αφορά μόνο τον μουσουλμανικό πληθυσμό (πίνακας 1). Γενικότερα, διαπιστώνεται η βαθιά πίστη των μουσουλμάνων, η αντίληψη ότι αυτή ταυτίζεται με την ηθικότητα και η αίσθηση πως η θρησκεία πρέπει να έχει κάποια επιρροή στην πολιτική. Από τα στοιχεία διαπιστώνεται ότι οι χώρες με ισχυρή παράδοση διαχωρισμού θρησκείας και κράτους (όπως, για παράδειγμα, η κεμαλική Τουρκία ή η κομμουνιστική Αλβανία) και, βέβαια, οι χώρες που είναι εγγύτερα στον κεντροευρωπαϊκό πυρήνα έχουν τα χαμηλότερα ποσοστά υποστήριξης της σαρία. Αντίθετα, υπάρχει ταύτιση των χωρών όπου το Ισλάμ είναι και επίσημη θρησκεία του κράτους, με την υποστήριξη της εφαρμογής της σαρία.
Επιλέγοντας όψεις της σαρία
Σύμφωνα με το Pew, η πλειονότητα των μουσουλμάνων (στις περιοχές όπου έγινε η μελέτη) ζητά την εφαρμογή της σαρία, αλλά μόνο στους ίδιους (πίνακας 2). Σημαντική εξαίρεση είναι η Αίγυπτος, όπου το 74% των μουσουλμάνων ζητά τη σαρία και τα 3/4 αυτών πιστεύουν ότι πρέπει να ισχύσει για όλους, ανεξάρτητα πίστης (άρα και για τους Χριστιανούς).
Ακόμη, υπάρχει ποικιλία στο τι ακριβώς θέλουν από την εφαρμογή της σαρία. Σε γενικές γραμμές, οι περισσότεροι μουσουλμάνοι ζητούν, π.χ., ιερείς να κρίνουν το Οικογενειακό Δίκαιο (το 78% όσων κατοικούν σε Νότια Ασία, Μ. Ανατολή και Βόρεια Αφρική), αλλά εμφανίζεται σημαντική μείωση σε όσους δέχονται τις ακραίες ποινές που προβλέπει ο θεϊκός νόμος (π.χ. στη Μ. Ανατολή το ποσοστό αυτό φθάνει το 57%). Αν και σε όλες τις χώρες που εξετάστηκαν, η συντριπτική πλειονότητα πιστεύει ότι η πορνεία, η ομοφυλοφιλία, το σεξ εκτός γάμου, το αλκοόλ, η άμβλωση, η αυτοκτονία και η ευθανασία είναι ηθικά απαράδεκτα, υπάρχουν σε άλλα ζητήματα πολλές διακυμάνσεις. Παραδείγματος χάριν, με πολύ υψηλά ποσοστά (πάνω από 70%) οι περισσότεροι μουσουλμάνοι λένε ότι η γυναίκα πρέπει να υπακούει στον άνδρα, αλλά πολλοί δέχονται ότι η ενδυμασία της γυναίκας (με πέπλο, μπούρκα κ.λπ.) είναι προσωπική της επιλογή (π.χ., το 53% στη Μ. Ανατολή και το 79% στη Νοτιοανατολική Ασία). Ισχυρή, επίσης, είναι η θέση ότι η γυναίκα έχει δικαίωμα να παίρνει διαζύγιο.
Απόρριψη της βίας
Είναι η στροφή προς τη σαρία ένδειξη ότι σημαντικό μέρος του μουσουλμανικού κόσμου είναι έτοιμο να ασπαστεί τα κηρύγματα των ισλαμιστών τρομοκρατών; Μπορούμε, δηλαδή, να θεωρήσουμε πως εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη, που εκφράζουν (από ό,τι διαπιστώνεται) μια συντηρητική στροφή προς τις πιο περιοριστικές θρησκευτικές παραδόσεις τους, θα στηρίξουν και τον εξτρεμισμό; Η ίδια έρευνα, που μας δίνει εικόνα αιτήματος επιστροφής στη σαρία, διαψεύδει τέτοιες γενικεύσεις, καθώς διαπιστώνει ότι η συντριπτική πλειονότητα των μουσουλμάνων απορρίπτει τον εξτρεμισμό, θεωρώντας τις επιθέσεις αυτοκτονίας ως απαράδεκτες και μη αιτιολογήσιμες (πίνακας 3). Αν και εδώ υπάρχουν εξαιρέσεις (όπου η βία κατά αμάχων θεωρείται αιτιολογημένη, π.χ. στην Παλαιστίνη, όπου κάτι τέτοιο πιστεύει το 40% του πληθυσμού). Ακόμη, στη μελέτη διαπιστώνεται ότι τουλάχιστον οι μισοί μουσουλμάνοι είναι προβληματισμένοι με τον θρησκευτικό εξτρεμισμό και κυρίως τον ισλαμικό.
Μια άλλη όψη της ίδιας εικόνας είναι η ένδειξη ότι οι περισσότεροι μουσουλμάνοι διαπιστώνουν μικρή εχθρότητα με τους Χριστιανούς. Εξαίρεση εδώ (και πάλι) αποτελεί η Αίγυπτος, όπου το 50% θεωρεί τους Χριστιανούς «ανταγωνιστικούς» έναντι των μουσουλμάνων. Ισχυρά είναι τα ποσοστά (έως και πάνω από 70%) των μουσουλμάνων που διαπιστώνουν ότι «δεν υπάρχει κάποια αντίθεση μεταξύ θρησκείας και μοντέρνας κοινωνίας» και «δεν υπάρχει σύγκρουση επιστήμης και θρησκείας», ενώ αποδέχονται τη θέση ότι «τα όντα έχουν εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου». Στοιχεία, δηλαδή, που δείχνουν πως ο μουσουλμανικός κόσμος προσεγγίζει (όχι στον ίδιο βαθμό με τους Δυτικούς) το μοντέρνο και έχει προσαρμοσθεί, ταυτόχρονα, βέβαια με το αίτημα του για επιστροφή στην παράδοση!
Αίτημα για Δημοκρατία
Σε 31 από τις 37 χώρες όπου η έρευνα έθεσε το ερώτημα αν προτιμά το κοινό μια δημοκρατική κυβέρνηση ή έναν ισχυρό ηγέτη, η απάντηση ήταν υπέρ της Δημοκρατίας (πίνακας 4). Το εύρημα αυτό είναι από τα πιο ενδιαφέροντα, καθώς -επιφανειακά τουλάχιστον- είναι αντίθετο με το επίσης ισχυρό αίτημα για εφαρμογή της σαρία και ουσιαστικά την επιστροφή σε προνεωτερικές κοινωνίες και αυταρχικά καθεστώτα. Κι όμως, στο Ιράκ και τον Λίβανο, χώρες απίστευτα ταλαιπωρημένες από εμφύλιους, πολέμους και εντάσεις, τη Δημοκρατία «επιλέγει» το 54% και το 81% αντίστοιχα. Η μόνη μεγάλη μουσουλμανική χώρα όπου η πίστη στη Δημοκρατία χωλαίνει είναι το Πακιστάν, όπου το 56% επιλέγει «ισχυρή ηγεσία».
Ισλάμ, ένας κόσμος στο μεταίχμιο
Είναι ιδιαίτερα δύσκολο για έναν Δυτικό να προσπαθήσει να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά και τις απόψεις των μουσουλμάνων σε όλο τον κόσμο, καθώς δεν έχουν μόνο άλλη θρησκεία, αλλά ανήκουν και σε τελείως διαφορετικές εθνικές-φυλετικές και ιστορικές παραδόσεις από ό,τι η Ευρώπη και οι ΗΠΑ, για παράδειγμα.
Με βάση, όμως, τα στοιχεία της εκτεταμένης μελέτης του ινστιτούτου Pew, μπορούμε να προτείνουμε ως βάση συζήτησης μια ερμηνεία για τα εντυπωσιακά ευρήματά της. Έτσι, ο κόσμος του Ισλάμ, κατανεμημένος κυρίως σε χώρες που έχουν μακρά ιστορία κακοδιοίκησης, διαφθοράς, απολυταρχισμού, φυλετικών και εθνικών συγκρούσεων, αλλά και αποικιοκρατικών παρεμβάσεων, πιθανά να αισθάνεται ότι βρίσκεται -στην εποχή της μετανεωτερικότητας- σε ένα πλήρες κενό, αναγνωρίζοντας την παγκόσμια πρόοδο, αλλά και τη δική του αδυναμία να την προσεγγίσει. Έτσι, ίσως ζητά μια συνολική αλλαγή, μια στροφή, που όμως σε θέματα ηθικής και θρησκείας μετουσιώνεται σε επιστροφή στην παράδοση του Μωάμεθ. Ζητά, δηλαδή, παράλληλα, σαρία και Δημοκρατία, ειρήνη και ασφάλεια, αυστηρό ηθικό πλαίσιο, αλλά και τεχνολογία και συνύπαρξη με άλλες θρησκείες.
Μια εικόνα ρευστή, πολύμορφη, δυναμική, που αντιπροσωπεύει όμως το σύγχρονο ιστορικό χάος (κυρίως στη Μέση Ανατολή). Και άρα μια εικόνα διάτρητη από την ένταση της εποχής, τον παγκόσμιο ανταγωνισμό (σε κάθε πεδίο, και βέβαια στον πολιτισμό και τη θρησκεία) και την αγωνία για μια αξιακή θεμελίωση, που μέσα της, εύκολα, μπορεί να ξεπηδήσει το ακραίο. Το οποίο, όμως, όπως είναι προφανές, πρώτα από όλα θα δηλητηριάσει τον περίγυρό του και μετά θα «μεταναστεύσει» προς τα δυτικά, τόπο μυθικό, Επαγγελίας και «σταυροφόρων».
