Το 1922 η αντεπίθεση του Κεμάλ που είχε εκδηλωθεί, οι δολοπλοκίες των ξένων και η πολιτική αστάθεια στην Αθήνα έφεραν, όπως ήταν φυσικό, σε δεινή θέση τους Έλληνες της Σμύρνης. Η Μικρασιατική Καταστροφή ερχόταν και μαζί με αυτήν το ξερίζωμα χιλιάδων ανθρώπων, οι δολοφονίες, οι βιασμοί, οι καταστροφές ναών, καταστημάτων, σπιτιών. Ανάμεσα σε αυτούς που πλήρωσαν την τουρκική βαρβαρότητα, ένα πρόσωπο-σύμβολο για τους Ορθοδόξους, ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ο οποίος παραδόθηκε στον τουρκικό όχλο.
Πίσω από όσα διαδραματίστηκαν όλες εκείνες τις φοβερές ημέρες βρισκόταν ο Τούρκος διοικητής Νουρεντίν Πασάς, ο οποίος από τις 27 Αυγούστου του 1922 ανάλαβε να καθαρίσει την πόλη από τις μειονότητες, παρά τις διαβεβαιώσεις για το αντίθετο που έδινε ακόμα και στις τότε μεγάλες δυνάμεις.
Ήταν τότε που ο Χρυσόστομος προσπάθησε να στηρίξει τους Έλληνες της Σμύρνης. Είχε δυναμισμό και ευγλωττία, στοιχεία που τον είχαν καταστήσει ηγέτη των Ελλήνων και όλων των Ορθοδόξων. Μέχρι το φρικτό τέλος της ζωής του, παρέμεινε ο κληρικός που είχε αφοσιωθεί στους πιστούς του. Ηγέτης παρέμεινε ακόμα και όταν ο τουρκικός όχλος τον έσερνε στους καπνισμένους δρόμους της Σμύρνης με αλαλαγμούς, για να τρομάξουν ακόμα περισσότερο οι Έλληνες, οι οποίοι ζούσαν τη δική τους Κόλαση στο λιμάνι της Σμύρνης.
Οι ιστορικοί έχουν γράψει και συνεχίζουν να γράφουν για εκείνη την περίοδο, η οποία έχει καταγραφεί ως η μεγαλύτερη τραγωδία του Ελληνισμού της Τουρκίας. Και η Εκκλησία έχει αναφερθεί και συνεχίζει να αναφέρεται στη μορφή του Χρυσόστομου, τιμώντας τον όπου υπάρχει ελληνικό στοιχείο.
Ποιος, όμως, ήταν ο φλογερός Μητροπολίτης της Σμύρνης;
Ο Χρυσόστομος Καλαφάτης γεννήθηκε στις Ιανουαρίου του 1867 στην Τρίγλια της Βιθυνίας, στην Προποντίδα, σε μια οικογένεια η οποία είχε αφιερωθεί στην υπεράσπιση των δικαίων των Ελλήνων. Ο πατέρας του, Νικόλαος, ως νομομαθής, υπερασπιζόταν τους Έλληνες στα τουρκικά δικαστήρια, όταν προσέφευγαν σε αυτά για υποθέσεις που αφορούσαν κυρίως παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους από τους Τούρκους τοπικούς άρχοντες. Η δε μητέρα του ήταν από τις γυναίκες εκείνες οι οποίες φρόντιζαν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους με τις αρχές της Ορθοδοξίας. Λέγεται πως η ίδια άνοιξε τον δρόμο για τον μοναχισμό στον Χρυσόστομο, αφού «τον είχε τάξει στην Παναγία».
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Χρυσόστομος από μικρός επέλεξε να γίνει κληρικός, εγχείρημα στο οποίο οι γονείς του (που είχαν άλλα επτά παιδιά) τον στήριξαν με κάθε τρόπο. Τον έστειλαν στο Οικοτροφείο της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, η οποία φημιζόταν για τους δασκάλους της, αλλά και για την ποιότητα των σπουδών που προσέφερε. Πούλησαν ακίνητα για να καλύψουν τα έξοδα, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό. Έτσι, τα έξοδα των σπουδών του, επειδή ο Χρυσόστομος ξεχώριζε για το πάθος του, τα ανάλαβε ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης και μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντίνος Βαλιάδης, ο οποίος τον γνώρισε σε μια επίσκεψή του στη Σχολή και διαπίστωσε και ο ίδιος ότι επρόκειτο για άτομο με σημαντικές ικανότητες, που ξεχώριζε για την αφοσίωσή του στην Εκκλησία. Χωρίς το άγχος των διδάκτρων, ο Χρυσόστομος αρίστευσε.
Μάλιστα, ο Μητροπολίτης Κωνσταντίνος, θέλοντας να τον έχει δίπλα του, τον χειροτόνησε διάκονο και τον προσέλαβε ως αρχιδιάκονο στη Μητρόπολη Μυτιλήνης και κατόπιν στη Μητρόπολη Εφέσου, όπου μετατέθηκε.
Η κίνηση του Κωνσταντίνου να τον χειροτονήσει αποδείχτηκε ιδιαίτερα σημαντική για τον Ελληνισμό της περιοχής. Η ρητορική δεινότητα του Χρυσόστομου και οι γνώσεις για την Ορθοδοξία αποτέλεσαν τη βάση για την «απόρριψη» όσων υποστήριζαν οι Καθολικοί μοναχοί της Μονής Λαζαριστών της Σμύρνης για τον τάφο της Παναγίας. Το 1896 οι τελευταίοι, θέλοντας να προσηλυτίσουν Ορθοδόξους της Ιωνίας, αγόρασαν κοντά στην Έφεσο μια τοποθεσία που λεγόταν Καπουλή-Παναγιά και διέδωσαν ότι βρήκαν εκεί τον τάφο της Παναγίας. Ο Χρυσόστομος προέβη σε πλήθος δημοσιευμάτων, τεκμηριωμένων επιστημονικά, τα οποία εξέδωσε και σε βιβλίο. Από τότε και στο εξής έγινε ευρύτερα γνωστός στην Κωνσταντινούπολη αλλά και στην Ελλάδα.
Άλλωστε, αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο όταν, στις 2 Απριλίου 1897, ο Μητροπολίτης Εφέσου Κωνσταντίνος εκλέχθηκε Οικουμενικός Πατριάρχης (Πατριάρχης Κωνσταντίνος Ε’) τον επιβράβευσε. Στις 18 Μαΐου τον χειροτόνησε πρεσβύτερο και στη συνέχεια τον χειροθέτησε Μέγα Πρωτοσύγκελλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Από τη στιγμή εκείνη, ο Χρυσόστομος ξεδίπλωσε τα ταλέντα του και έπαιξε σημαντικό ρόλο στις προσπάθειες για την Ένωση Ορθοδόξων και Αγγλικανών. Ήταν, δε, τέτοια η επάρκειά του, που ορίστηκε πρόεδρος της μικτής επιτροπής Ορθοδόξων και Αγγλικανών με θέμα την ένωση των δύο Εκκλησιών, όπου υπερασπιζόταν τις θέσεις του Πατριαρχείου με άνεση, λόγω και της ρητορικής του δεινότητας.
Εκείνη την περίοδο συνέβαλε, επίσης, στη ματαίωση των σχεδίων της Πανσλαβιστικής Παλαιστίνιας Εταιρείας, η οποία επεδίωκε να αλλοιώσει τον ελληνικό χαρακτήρα του Αγίου Όρους, ενώ στόχευσε και στον εκσλαβισμό των Πατριαρχείων Αντιοχείας και Ιεροσολύμων.
Ο Χρυσόστομος είχε οριστεί πρόεδρος της μικτής επιτροπής Ορθοδόξων και Αγγλικανών με θέμα την ένωση των δύο Εκκλησίων
Η ευγλωττία του είναι από τα πλέον αξιομνημόνευτα χαρακτηριστικά του. Σημεία αναφοράς έχουν γίνει ο επικήδειός του προς τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας και πρώην Κωνσταντινουπόλεως Σωφρόνιο, καθώς και ο λόγος προς τον Εσταυρωμένο, τη Μεγάλη Παρασκευή του 1901.
Εκείνη τη Μεγάλη Παρασκευή απομακρύνθηκε από τον θρόνο ο Κωνσταντίνος Ε’ και τον διαδέχθηκε ο Ιωακείμ Γ’ ο Μεγαλοπρεπής, σε μια ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδο. Ο Ιωακείμ εκτιμούσε και στήριζε τον Χρυσόστομο και, έτσι, εκλέχθηκε παμψηφεί, στις 23 Μαΐου 1902, Μητροπολίτης Δράμας. Την ημέρα της εκλογής του, απευθυνόμενος στον Πατριάρχη, είπε τα εξής προφητικά: «Εν όλη τη καρδία και εν όλη τη διανοία, θα υπηρετήσω την Εκκλησίαν και το Γένος και η μίτρα, την οποίαν αι άγιαι χείρες σου εναπέθεσαν επί της κεφαλής μου, εάν πέπρωται να απολέση ποτέ την λαμπηδόνα των λίθων της, θα μεταβληθή εις ακάνθινον στέφανον μάρτυρος ιεράρχου», κάτι που συνέβη 20 χρόνια αργότερα.
Μητροπολίτης Δράμας
Ο Χρυσόστομος διετέλεσε Μητροπολίτης Δράμας, Φιλίππων και Ζιχνών μέχρι το 1910. Αποδείχτηκε ότι ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση, σε μια περίοδο που η περιοχή αντιμετώπισε την τρομοκρατική δράση του βουλγαρικού κομιτάτου, ενώ και οι Ρουμάνοι προσπαθούσαν να αυξήσουν τα όρια της Εκκλησίας τους σε βάρος της Ελλάδας.
Οι αγώνες του λειτούργησαν ως ανάχωμα, ενώ ανέπτυξε και σημαντική δράση για να στηρίξει τον ντόπιο Ορθόδοξο πληθυσμό: Έκτισε μεγαλοπρεπή ναό στη Δράμα, μέγαρο Μητροπόλεως, σχολές αρρένων και θηλέων, νοσοκομείο και γυμναστήριο. Επίσης, φρόντισε για την ανέγερση οικιών για τους καπνεργάτες, ιδρύοντας και πολλά φιλανθρωπικά καταστήματα, ορφανοτροφεία, γηροκομεία και άλλα κοινωφελή ιδρύματα.
Η δράση του Χρυσόστομου προκάλεσε ανησυχίες στην τουρκική διοίκηση της περιοχής, η οποία σε αναφορά της στην Κωνσταντινούπολη ζητούσε την ανάκλησή του, όπως και έγινε, το 1907. Μετά την ανακήρυξη του Συντάγματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1908, ο Μητροπολίτης Δράμας Χρυσόστομος επανήλθε στην έδρα του, αλλά, και πάλι με τη δικαιολογία των τουρκικών Αρχών ότι η παρουσία του προκαλεί τη διασάλευση της τάξης, επετεύχθη η δεύτερη απομάκρυνσή του.
Στη Σμύρνη
Το 1910 ήταν η χρονιά που σηματοδότησε μια νέα πορεία για τον Χρυσόστομο, αφού τελικά μετατέθηκε στη Σμύρνη, όπου ασκούσε τα καθήκοντα του μητροπολίτη. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και, στη συνέχεια, η Μικρασιατική Εκστρατεία ήταν από τα γεγονότα που έζησε με δυναμισμό, αλλά και σύνεση. Εργάστηκε για να κτίσει και να συντηρήσει ναούς, σχολεία και κοινωφελή ιδρύματα, με μεγάλη επιτυχία. Μετά την κατάρρευση του μετώπου, συνελήφθη από τους Τούρκους, για να βρει φρικτό θάνατο στους δρόμους της Σμύρνης. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο, ως ιερομάρτυρα. H μνήμη του «Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης και των συν αυτώ αγίων αρχιερέων Γρηγορίου Κυδωνιών, Αμβροσίου Μοσχονησίων, Προκοπίου Ικονίου, Ευθυμίου Ζήλων καθώς και των κληρικών και λαϊκών που σφαγιάσθηκαν κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή» εορτάζεται την Κυριακή προ της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.
Το μαρτύριο του Χρυσοστόμου μέσα από τις πηγές
Ο Σαράντος Καργάκος σε ένα συγκλονιστικό του κείμενο γράφει: «Ο Χρυσόστομος δίκαια ανήκει στους μεγαλομάρτυρες του έθνους, που κρατούν ψηλά την περηφάνειά του, όταν την τσακίζουν με τη δειλία τους και την αβελτηρία τους οι πολιτικοί μας ηγέτες». Στην απροστάτευτη Σμύρνη, που όλοι οι στρατιωτικοί και πολιτικοί παράγοντες την εγκαταλείπουν, προστρέχει να βρει καταφύγιο όλος ο άμαχος πληθυσμός της Μ. Ασίας. Ο μόνος που δεν την εγκαταλείπει είναι ο Χρυσόστομος. Όταν ο αρχιεπίσκοπος των Καθολικών την υστάτη ώρα, στις 25 Αυγούστου, του εξασφαλίζει θέση επί αναχωρούντος ατμοπλοίου και τον εξορκίζει να εγκαταλείψει την καταδικασμένη πόλη για να γλυτώσει από την οργή των Τούρκων, ο Μητροπολίτης ατάραχος απαντά: “Παράδοσις του ελληνικού κλήρου αλλά και χρέος του καλού ποιμένος είναι να παραμείνη με το ποίμνιόν του”. Είναι η στιγμή που ο Χρυσόστομος περνά στον χώρο της αθανασίας και συγκαταλέγεται στον χορό των μαρτύρων και των αγίων του Γένους. Η ώρα του Γολγοθά επλησίασε. Είναι μόνος, αυτός και το ποίμνιό του. Ο τελευταίος επίσημος Έλληνας που έφυγε είναι ο μεγάλος μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής, πρύτανις του Ιωνικού Πανεπιστημίου.
Στις 27 Αυγούστου γίνεται η πρώτη εμφάνιση Τούρκων «τσετών» (=ατάκτων) υπό τον Κιορ (=μονόφθαλμος) Μπεχλιβάν στη Σμύρνη. Τρομοκρατία απλώνεται στην πόλη. Τα πλήθη συρρέουν στη Μητρόπολη. Ο Χρυσόστομος, βοηθούμενος από τον αδελφό του Ευγένιο, κάνει ό,τι μπορεί για να βοηθήσει. Την επομένη τελεί λειτουργία στην Αγία Φωτεινή. Είναι κάτωχρος από τη νηστεία και την αγρύπνια. Όταν όμως βγαίνει στην Ωραία Πύλη, γονατίζει και προσεύχεται σαν ταπεινός λευίτης και εγείρεται ως άγιος. Είναι το τελευταίο κήρυγμά του: “Η Θεία Πρόνοια δοκιμάζει την πίστιν μας και το θάρρος μας και την υπομονή μας την ώραν αυτήν. Αλλ’ ο Θεός δεν εγκαταλείπει τους Χριστιανούς. Εις τας τρικυμίας αναφαίνεται ο καλός ναυτικός και εις τας δοκιμασίας ο καλός Χριστιανός. Προσεύχεσθε και θα παρέλθη το ποτήριον τούτο. Θα ίδωμεν πάλιν καλάς ημέρας και θα ευλογήσωμεν τον Θεόν. Θαρρείτε ως εμπρέπει εις καλούς Χριστιανούς».
Η Θεία Πρόνοια δοκιμάζει την πίστιν μας και το θάρρος μας και την υπομονή μας την ώραν αυτήν. Αλλ’ ο Θεός δεν εγκαταλείπει τους Χριστιανούς
Ο σφαγέας της Ιωνίας
Την ίδια μέρα εισήλθε στη Σμύρνη και ο ορκισμένος εχθρός του, ο στρατηγός Νουρεντίν πασάς. Πρώτη ενέργεια του άλλοτε σφαγέα της Ιωνίας ήταν να εκδώσει προκήρυξη, με την οποία καλούσε να παραδοθούν όλοι οι Έλληνες και Αρμένιοι από ηλικίας 18 έως 45 ετών, «διότι, όπως λέγει η προκήρυξη, έλαβον επισήμως τα όπλα εναντίον της πατρίδος, διότι κατετάγησαν εις τον εχθρικόν στρατόν…».
Δεύτερη ενέργεια του Νουρεντίν ήταν να ταπεινώσει και να εξοντώσει τον αλύγιστο δεσπότη. Είχε τελειώσει η λειτουργία, όταν ένας υπαστυνόμος τον πληροφόρησε ότι ο φρούραρχος Σαλή Ζεκή βέης τον ζητούσε στο φρουραρχείο. Γαλήνιος ο Χρυσόστομος αποχαιρέτησε το πλήθος και ανεχώρησε με τον «καβάση» (κλητήρα) του, Θωμά Βούλτσιο. Από την κατάθεση του τελευταίου αποσπάμε και τις πιο έγκυρες πληροφορίες. Ο φρούραρχος δέχτηκε τον Χρυσόστομο, του προσέφερε βυσσινάδα και του υπαγόρευσε μια διαταγή. Με ένα αυτοκίνητο που τους παρεχώρησαν Αμερικανοί αξιωματικοί, επέστρεψαν στη Μητρόπολη. Ο μητροπολίτης αντέγραψε και κοινοποίησε στον λαό τη διαταγή του φρουράρχου: να παραδοθούν τα όπλα και όλοι να μείνουν στα σπίτια τους. Στις οκτώ το βράδυ ήλθε ο ίδιος αστυνόμος με δύο οπλισμένους στρατιώτες. Για τα παρακάτω αφήνουμε να μιλήσει ο Θωμάς Βούλτσιος, που έμεινε επί μία εικοσαετία κοντά στον Χρυσόστομο:
«… Ήλθαν να πάρουν το δεσπότη πως τον ζητά ο νομάρχης, δεν είπαν το όνομα, να πάη στο διοικητήριο με τρεις δημογέροντες. Επήραμε τον Τσουρουκτζόγλου και τον Κλιμάνογλου και εμπήκαν οι τρεις και οι αστυνομικοί στο αυτοκίνητο, για μένα δεν είχε θέσι και μούπε ο δεσπότης να περιμένω στη μητρόπολι. Στας δέκα το βράδυ ένας από τους στρατιώτες, που ήλθαν το απόγευμα, έφερε μία κάρτα του δεσπότη για τον αδελφό του Ευγένιο. Του έγραφε: “Αγαπητέ αδελφέ, Μας εκράτησαν απόψε εμέ ως πρόεδρον της Μικρασιατικής αμύνης, τους άλλους ως μέλη. Μην ανησυχήτε”. Ο Ευγένιος άρχισε να κλαίη. Το άλλο πρωί, Κυριακή, στας 8, με στέλλει να μάθω για το δεσπότη. Ευρήκα το Ζαδέ της τραπέζης. Πριν μισή ώρα συνάντησε τον υπαστυνόμο που είχε πάει τo δεσπότη. Αυτός του είπε πως το δεσπότη τον χάλασαν, καθώς και τους δύο δημογέροντες. Έτσι έγιναν. Ως την Τετάρτη που έφυγα δεν μπόρεσα να μάθω τίποτα άλλο».
Η συνάντηση
Για την ιστορία, αξίζει να σημειώσουμε πως οι Τούρκοι «χάλασαν» και τον πιστό Ευγένιο. Τον κράτησαν φυλακή επί 6 μήνες και μετά τον απηγχόνισαν. Όμως αυτά που δεν έμαθε ο Θωμάς Βούλτσιος, για τις τελευταίες στιγμές του Χρυσοστόμου, τα μάθαμε από άλλον, από μια απροσδόκητη και έγκυρη πηγή. Πρόκειται για το βιβλίο του Αμερικανού προξένου George Horton «Η κατάρα της Ασίας». Ο Χόρτον έζησε από κοντά το δράμα της Σμύρνης, βοήθησε τον πληθυσμό της και την τραγούδησε στα ποιήματά του. Αλλά, προτού δώσουμε το λόγο σε αυτόν, ας δούμε τι έγραψε για τη συνάντηση Νουρεντίν-Χρυσοστόμου ο συγγραφέας Μιχ. Ροδάς, που είχε υπηρετήσει ως διευθυντής του γραφείου Τύπου της Αρμοστείας. Ο Νουρεντίν, μόλις μπήκε στο γραφείο του ο Χρυσόστομος, έβγαλε έναν ογκώδη φάκελο που έγραφε «Φάκελος Χρυσοστόμου». Τον άνοιξε κι έδειξε όλα τα αποκόμματα εφημερίδων που περιείχαν λόγους του Χρυσοστόμου και τον ερώτησε:
– Είναι δικοί σου οι λόγοι αυτοί;
– Ναι, απάντησε ο δεσπότης, με αξιοπρέπεια ανθρώπου, που εγνώριζε τι εσήμαιναν τα ερωτήματα του Τούρκου στρατηγού.
Ακολούθως, ο Ροδάς γράφει ότι ο Νουρεντίν «διέταξε να τον πάρουν και να τον προσφέρουν στον λαό, για να κορέση την εκδίκησί του. Πραγματικά, τον κατέβασαν ως την πόρτα και τον έσπρωξαν προς το έξαλλο πλήθος. Πρόσωπα που είδαν την σκηνή αυτή λένε ότι το πλήθος του εξέσκισε τα ράσα, του έκοψε τα γένεια και τα μαλλιά, του πήρε το εγκόλπιο και το χρυσό του Σταυρό, τον έσυρε ως το Τιρκιλίκ, τον Τουρκομαχαλά, και εκεί ένας μελαψός Τούρκος της Συρίας του έδωσε μια μαχαιριά και τον αποτελείωσε. Το μέρος που ετάφη παρέμεινε άγνωστο, αν και έγιναν αργότερα έρευνες για να εξακριβωθούν τα περιστατικά του θανάτου του. Η θυσία του Σμύρνης Χρυσοστόμου εφώτισε όλο το μικρασιατικό δράμα. Γιατί αυτός στάθηκε ο μοναδικός ήρωας».
Το πλήθος του εξέσκισε τα ράσα, του έκοψε τα γένεια και τα μαλλιά, του πήρε το εγκόλπιο και το χρυσό του Σταυρό, τον έσυρε ως το Τιρκιλίκ, τον Τουρκομαχαλά, και εκεί ένας μελαψός Τούρκος της Συρίας του έδωσε μια μαχαιριά
Και τώρα ο λόγος στον Αμερικανό George Horton. Γράφει στις σελίδες 93-94 του βιβλίου του (ελληνική μετάφραση) τα ακόλουθα: «Όπως λέγουν, (ο Νουρεντίν) είχε υιοθετήσει τη μεσαιωνική ιδέα να παραδώση τον Μητροπολίτη στον φανατικό όχλο, για να τον κάνει ό,τι ήθελε. Δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις της ορθότητος αυτής της διαπιστώσεως, είναι όμως βέβαιο ότι ο Μητροπολίτης θανατώθηκε απ’ τον όχλο. Εβιαιοπράγησαν επάνω του, του ξερρίζωσαν τη γενειάδα του, τον εχτύπησαν με ρόπαλα και με μαχαιριές, ωσότου πέθανε, και ύστερα τον έσυραν σβαρνίζοντάς τον επάνω στους δρόμους. Το μοναδικό του φταίξιμο ήταν ότι ήταν ένας Έλλην με μεγάλο πατριωτισμό και ευγλωττία που επιθυμούσε την πρόοδο της φυλής του και εργαζόταν για το σκοπό αυτό».
Ο Χόρτον, πέρα από το μαρτύριο του Χρυσοστόμου, μας δίνει και συγκλονιστικά στιγμιότυπα από την καταστροφή της Σμύρνης, που έδωσε το πρότυπο στον Χίτλερ για την καταστροφή της Βαρσοβίας.
