Tου Σταύρου Γουλούλη, δρος Βυζαντινής Τέχνης
Εικοστός πρώτος αιώνας πια για τα καλά. Πολλοί λένε ότι όπου να ’ναι και πεθαίνει η λεγόμενη «παγκοσμιοποίηση» και αναδύεται πάλι ο εθνικισμός, ο πατριωτισμός – μην παρεξηγούμαστε. Κι ο λόγος είναι ότι πρώτιστα η ηγέτιδα του σημερινού καπιταλισμού, οι ΗΠΑ, όπως και η Βρετανία, αυτή που έκανε σύγχρονο θεσμό το χρήμα, έχουν τα δικά τους προβλήματα. Η Αμερική απλώθηκε παντού, αλλά πλέον βουλιάζει στο χρέος, την ανεργία και τη φτώχεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού της. Εδώ είναι αυτό που λέγει το Ευαγγέλιο «Τι θα ωφεληθεί ο άνθρωπος, αν κατακτήσει τον κόσμο και χάσει τον εαυτό του!».
Αποτέλεσμα; Μετά το Brexit από την Ε.Ε., την καλύτερα οργανωμένη κοινωνία που γνώρισε το ανθρώπινο γένος, συντελείται ένα είδος US-exit, από την παγκοσμιοποίηση. H «σούπα» των εθνών έφερε την απώλεια του ελέγχου. Η επιστροφή στα πάτρια εδάφη του έθνους, της πατρίδας είναι φυσιολογική. Άσχετα αν κάποια στιγμή η παγκοσμιοποίηση επανέλθει, ίσως με άλλο πρόσωπο – ας ελπίσουμε πιο ανθρώπινο.
Ομοίως και οι Έλληνες απέρριψαν την απλώς λεκτική τοποθέτηση του -για την τιμή ίσως κομματικών φίλων- μέχρι πρότινος υπουργού Παιδείας ομιλούντος για περαιτέρω απόσυρση της Εκκλησίας και την «ψηφίζουν» ως εθνικό κεκτημένο. Ας μην το επαναλάβει άλλος, θα κριθεί ανιστόρητος. Διότι στη συνέχεια θα φανεί εν ολίγοις ότι η σχέση του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού υπήρξε η πιο άδολη από κάθε άλλη περίπτωση έθνους. Εντέλει, το (ρωμαϊκό) κράτος ήταν αυτό που «κάλεσε» την ελληνίζουσα Εκκλησία, όχι το αντίθετο.
Βέβαια, στη νεότερη Ελλάδα θέλει λίγη προσοχή, διότι η Εκκλησία προσλήφθηκε ως εθνικό στοιχείο, αλλά μέσω προτεσταντών, των Βαυαρών. Από τη μία, η Εκκλησία αφήνει ίχνη, σημεία επάνω στον εθνικό κορμό, αλλά, από την άλλη, ως μεταφυσική επαγγελία, «ουκ έστιν εκ του κόσμου τούτου» (Ιωάν. 18.36). Ο εβραϊσμός, τον οποίο ο Χριστός επιδίωκε να συμπληρώσει, όχι να καταργήσει, και ο Ελληνισμός, με τη γλώσσα και την κουλτούρα του, χρησιμοποιήθηκαν για να εκφρασθεί η Εκκλησία. Ο εθνικισμός των Εβραίων ήταν που απορρίφθηκε από τον Χριστό. Αναλόγως και ο εθνικιστικός ελληνισμός ως αυτοσκοπός εντός του Χριστιανισμού δεν «κολλάει».
Η σύνδεση της Εκκλησίας με έναν τόπο είναι ιστορικό φαινόμενο, μια ανάγκη, μια καλοπροαίρετη τάση πατριωτισμού, άσχετα αν εξελίσσεται ενίοτε αντίθετα. Οι πρώτοι Εβραίοι Χριστιανοί δεν ήταν εύκολο να απαγκιστρωθούν από τον (εθνικό εβραϊκό) ναό τους. Σύχναζαν εκεί. Και μόνον ο διωγμός τούς διέσπειρε. Κέντρα του Χριστιανισμού έκτοτε αναδείχθηκαν η Ρώμη, η Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη), η «Τρίτη Ρώμη», η Μόσχα. Τυπικά υπήρξαν πρωτεύουσες τριών μεγάλων πολυεθνικών κρατικών σχημάτων, αλλά, στον βαθμό που αυτά ομογενοποιήθηκαν, εξέφραζαν πάλι «εθνικές» τάσεις. Δηλαδή, δεν υπήρξαν με τη στενή έννοια εθνικές εκκλησίες, αλλά με την ευρεία, αυτή ενός κυρίαρχου «στελέχους» σε κατώτερα. Όταν οι Βυζαντινοί, οι Ανατολικοί Ρωμαίοι, μιλούσαν για το Γένος, περιέγραφαν με φυλετικούς όρους ένα υπερεθνικό σύνολο, μια σύγκλιση Ορθόδοξων λαών. Στηρίζονταν στην κληρονομική πολιτική διαδοχή (patrimonium) του κωνσταντίνειου κράτους (330 κ.ε.). Ομοίως και η παλαιά Ρώμη, που προσδιορίζεται ως Καθολική Εκκλησία -Ρωμαιοκαθολική για εμάς- είχε εθνικά στοιχεία. Αναδείχθηκε έδρα του τότε κράτους των Ρωμαίων, των κατοίκων της Ρώμης, με γλώσσα τη λατινική. Συνέχισε, μάλιστα, με έμφαση τον νομικισμό των Ρωμαίων, αφού σύντομα αφομοίωσε τη Ρωμαϊκή Σύγκλητο, με αρχηγό τώρα, αντί τον αυτοκράτορα, τον Πάπα της Ρώμης. Η Εκκλησία της Ρώμης, εξελισσόμενη σε πόλη-κράτος, τυπικά είναι ένα «έθνος». Άσχετα αν τα στελέχη του είναι από όλα τα έθνη.
Όταν οι Βυζαντινοί, οι Ανατολικοί Ρωμαίοι, μιλούσαν για το Γένος, περιέγραφαν με φυλετικούς όρους ένα υπερεθνικό σύνολο, μια σύγκλιση Ορθόδοξων λαών. Στηρίζονταν στην κληρονομική πολιτική διαδοχή (patrimonium) του κωνσταντίνειου κράτου
Όμως, αυτή η ούτως ειπείν υπερεθνική «εθνότητα» πήρε φόρα με την εμφάνιση των Φράγκων, δημιουργώντας ιδιαίτερη δογματική ταυτότητα, την οποία πρόβαλλαν για να δείξουν τη διαφορά τους, άρα και «νόμιμες» διεκδικήσεις πάνω στη μονοπώληση της Χριστιανικής αλήθειας, της Καθολικής Εκκλησίας. Πρώτα επιβλήθηκαν στη Ρώμη, η οποία τελικά τους δέχθηκε, και μετά στη Νέα Ρώμη (1054, 1204). Δεν ήταν εθνικισμός η πολεμική πολιτική τους, όταν κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη; Σήμερα εμείς τα βάζουμε με τον Πάπα, αλλά οι Φράγκοι «εθνικιστές» έκαναν το κακό, το οποίο γέννησε ανάλογη εθνική αντίδραση στους ελληνόφωνους της Ανατολής. Έτσι γεννήθηκε ο Νέος Ελληνισμός, ίσως και η νέα Εκκλησία του (1204 κ.ε.)…
Στη συνέχεια, η αυτονόμηση της Μεταρρύθμισης πάλι εθνικές τάσεις εξέφραζε, των βόρειων λαών, των γερμανόφωνων. Ή επίσης των Βρετανών. Το 1535 ο βασιλιάς τους αναγορεύτηκε αρχηγός της τοπικής Εκκλησίας, που ονομάστηκε Αγγλικανική. Πέτυχαν, βέβαια, γιατί η αυτοκρατορία που μετά έφτιαξαν δεν είχε κανέναν να τους δημιουργεί αναστολές. Και πρώτες έβγαλαν από το παιχνίδι της κυριαρχίας τις καθολικές χώρες. Η Βρετανία είναι μια υπερεθνική εθνική ενότητα: United Kingdom…
Σε αντίδραση αυτής, η εθνική Γαλλική Επανάσταση απέβαλε το θρησκευτικό στοιχείο από τη δημόσια κρατική ζωή του νέου (αβασίλευτου) έθνους-κράτους. Ανάλογα κινήθηκαν και τα πνευματικά της τέκνα, οι μπολσεβίκοι στη Ρωσία. Και οι δύο έφτασαν να βλέπουν την Εκκλησία απλώς ως εθνική κληρονομιά. Ακόμη πιο έντονα αυτό δέχονται και οι φασιστές.
Αυτό, όμως, που φέρνει η παγκοσμιοποίηση, με τις τράπεζες να έχουν δύναμη μεγαλύτερη και από τα κράτη, χωρίς ίχνος εθνικής ιδεολογίας, ούτε φυσικά θρησκευτικής, είναι και το άκρον άωτον! Παρότι ο προτεσταντισμός των βορείων είναι αυτός που ευθύνεται ιστορικά για την κυριαρχία του κεφαλαίου.
Σε ό,τι μας αφορά, κοντά στα γεγονότα και η γνώση. Η Εκκλησία-ελληνικό έθνος νομίζω ότι ιστορικά αποδείχθηκε ως η πιο ακίνδυνη και πιο γόνιμη από όλες τις άλλες εθνικές προσπάθειες. Ίσως πλησίασε στην ταυτότητα «έθνος άγιον»: απλή οικογένεια εθνών και όχι παγκοσμιοποιημένος αχταρμάς. Ας προσέξουν πολλοί εδώ που θέλουν να διαγράψουν αυτή τη σχέση αιώνων.
