Γράφει ο Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Αν δούμε τα σχετικά με τις παραδόσεις, τις συνθήκες και τις δεισιδαιμονίες της καθημερινής ζωής κατά την Επανάσταση του 1821, στο βαθμό που τα έχει μελετήσει η ελληνική Λαογραφία, θα διαπιστώσουμε ότι στον τομέα αυτό, η σχετική λαογραφική έρευνα στηρίχθηκε κυρίως στα απομνημονεύματα και τις διηγήσεις των Αγωνιστών, και δευτερευόντως σε ανάλογα αρχειακά τεκμήρια, για να αντλήσει το υλικό της. Μπορεί η έρευνα να έγινε με περιπτωσιολογικό και όχι με συστηματικό τρόπο και πλήρη ερευνητική κάλυψη, κατάφερε όμως να χαρτογραφήσει και να αποτυπώσει, έστω και δειγματοληπτικά, τα σχετικά φαινόμενα, με μια σειρά σχετικών παραδειγμάτων.
Για παράδειγμα, μελετήθηκε από την ελληνική Λαογραφία η τάση οι νεώτερες ιστορικές παραδόσεις να έχουν «πλαστεί» για γεγονότα της Επανάστασης του 1821, συχνά πάνω στα πρότυπα παλαιότερων ανάλογων μυθικών διηγήσεων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, σχετικά με την καταστροφή των Ψαρών το 1825, παραθέτει ο Πολίτης. Σε άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση, παλαιότερες αγιολογικές και αιτιολογικές παραδόσεις και τα επιμέρους μοτίβα τους προσαρμόστηκαν από τον Λογοθέτη Λυκούργο στην περίπτωση της Σάμου, ώστε να δώσουν θάρρος στους υπερασπιστές της κατά τις δύο προσπάθειες του οθωμανικού στόλου και στρατού να κατακτήσουν το νησί, τον Ιούλιο του 1822 και τον Αύγουστο του 1824.
Δημιουργήθηκαν έτσι νέες παραδόσεις, οι οποίες με τη σειρά τους εντάχθηκαν στο σώμα της λαϊκής μυθοπλασίας και ο ερευνητής μπορεί να τις συναντήσει μέχρι σήμερα να διαδίδονται στη λαϊκή προφορική ή γραπτή λογοτεχνία της εποχής μας. Είναι, εν προκειμένω, απολύτως χαρακτηριστικό ότι η μετάπλαση παλαιών μοτίβων και η ανάλογη προσαρμογή τους ώστε να αποτελέσουν τη βάση νεότευκτων παραδόσεων πέτυχε απόλυτα τον σκοπό της, στα πλαίσια ενός πρώιμου είδους ψυχολογικών επιχειρήσεων, με στόχο την ενίσχυση των πολεμιστών δια της ψυχολογικής υποστήριξης που δίνει η βεβαιότητα της θείας βοηθείας. Και βέβαια οι παραδόσεις καταγράφτηκαν και διασώθηκαν, ως χαρακτηριστικές μαρτυρίες όχι μόνο αυτών των πρακτικών, αλλά και των νοοτροπιών, των αντιλήψεων και της θρησκευτικότητας των Αγωνιστών του 1821.
Σύμφωνα με τη σχετική λαογραφική βιβλιογραφία, το ίδιο ισχυρή παρουσιάζεται, ιδίως στα κείμενα και στα αρχειακά κατάλοιπα της εποχής, η επιβίωση και άλλων ειδών του έντεχνου λαϊκού λόγου, πέραν των δημοτικών τραγουδιών, για τα οποία έγινε λόγος παραπάνω. Για παράδειγμα, τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του 1821, που αποτελούν σημαντική πηγή για την καταγραφή της παραδοσιακής καθημερινότητας της εποχής, είναι γεμάτα από παροιμιακές φράσεις και παροιμίες, τις οποίες αυτοί χρησιμοποιούσαν στον καθημερινό τους λόγο. Πολλά παραδείγματα έχουν καταγραφεί και μελετηθεί, τα οποία δείχνουν με συγκεκριμένα παραδείγματα ότι τα γεγονότα της Επανάστασης προκάλεσαν και τη δημιουργία νέων παροιμιακών φράσεων, οι οποίες έκτοτε ενσωματώθηκαν στον ελληνικό λαϊκό παροιμιακό λόγο. Πράγματι, αρκετές παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις υπάρχουν στον ελληνικό λαό, που φέρονται να προέρχονται από επεισόδια της ζωής των Αγωνιστών του 1821. Μάλιστα ο Γιάννης Βλαχογιάννης, από την προφορική και τη γραπτή παράδοση της εποχής του έχει συγκεντρώσει αρκετό υλικό, το οποίο κατόπιν δημοσίευσε υπό τη μορφή ιστορικών ανεκδότων. Και βέβαια, το υλικό αυτό μελετήθηκε από την ελληνική Λαογραφία, καθώς φαίνεται από τη σχετική λαογραφική βιβλιογραφία.
Το ίδιο ισχύει και για τον σχηματισμό παρωνυμίων, τα οποία, ως γνωστόν, γνωρίζουν μεγάλη διάδοση στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό. Δεκάδες τέτοια δείγματα έχουν αποδελτιωθεί, αλλά και περιπτώσεις σχηματισμού νέων τοπωνυμίων με βάση επεισόδια του επαναστατικού αγώνα, τα οποία λόγω της σπουδαιότητας και της δραματικότητάς τους έμειναν χαραγμένα στη συλλογική προφορική ιστορική μνήμη. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί η περίπτωση χρήσης και μετάπλασης μύθων, συχνά «μύθων ζώων» προερχόμενων από την αρχαία αισώπεια παράδοση, τις οποίες συχνά οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης χρησιμοποιούσαν μιλώντας στους άνδρες των ενόπλων σωμάτων τους. Ιδιαιτέρως μάλιστα ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης, σύμφωνα με τον Γεώργιο Τερτσέτη, εμφανίζεται να χρησιμοποιεί και να αφηγείται συχνά μύθους, στην προσπάθειά του να εμψυχώσει ή να φρονηματίσει τους άνδρες του.
